ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ Ս. Ս. , ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ Ս. Վ.
ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ
11-րդ դասարան
ՀԱՆՐԱԿՐԹԱԿԱՆ ԱՎԱԳ ԴՊՐՈՑԻ
ԲՆԱԳԻՏԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՀՈՍՔԻ ՀԱՄԱՐ
ՀԱՍՏԱՏՎԱԾ Է ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ
ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ
ԵՐԵՎԱՆ
2
0
1
1
ՀՏԴ
373.167.1 : 004 (075.3)
ԳՄԴ
73 ց 72
Ա 791
Մասնագիտական խմբագիր` Ռ. Աղգաշյան
Ավետիսյան Ս.Ս.
Ա 791
Ինֆորմատիկա: 11-րդ դաս. դասագիրք. հանրակրթական ավագ դպրոցի
բնագիտամաթեմատիկական հոսքի համար / Ս. Ս. Ավետիսյան,
Ս. Վ. Դանիելյան, Մասն. խմբ.` Ռ. Աղգաշյան. -
Եր.: Տիգրան Մեծ, 2011. - 192 էջ:
ՀՏԴ
373.167.1 : 004 (075.3)
ԳՄԴ 73 ց 72
ISBN 978-99941-0-425-3
© Ավետիսյան Ս., Դանիելյան Ս., 2011 թ.
© ՙՏիգրան Մեծ՚, 2011 թ.
3
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Արդեն գիտենք, որ համակարգչում մշակվող ինֆորմացիան (տեղեկությունը) ներկա-
յացվում է զրոների և մեկերի միջոցով: Դա է պատճառը, որ հաշվիչ տեխնիկայի զար-
գացման նախնական փուլում (անցած դարի 40-50-ական թվականներին) համակարգ-
չին տրվող հրամանների հաջորդականությունն ի սկզբանե ձևակերպվում էր մեքենային
հասկանալի զրոների ու մեկերի, այլ խոսքով` մեքենայական կոդերի միջոցով:
Մեքենայական կոդով տրված հրամանը բաղկացած է տրվող հրամանի (գործո-
ղության) կոդից և հրամանի մաս կազմող օպերանդների հասցեներից:
Բնականաբար, մեքենայական կոդով աշխատելը աշխատատար և ժամանակ
պահանջող գործընթաց էր. անհրաժեշտ էր այնպիսի միջոց գտնել, որը մարդ-մեքենա
երկխոսությունը կդարձներ մատչելի: Այդ նպատակով ծրագրավորման տարբեր լե-
զուներ մշակվեցին:
Ծրագրավորման լեզուները համակարգչի հետ
հաղորդակցվելու նպատակով ստեղծված արհեստական լեզուներ են,
որոնք քերականության ու շարահյուսության ուրույն
և խիստ կանոններ ունեն:
20-րդ դարի 50-ական թվականների առաջին կեսերին Ասեմբլեր (Assembly lan-
guage) անվամբ լեզուներ ստեղծվեցին, որոնք, զրոներից և մեկերից բացի, նաև մարդ-
կային լեզվին համահունչ (ADD, SUB, ... և այլն) հրամաններ, այլ խոսքով, օպերա-
տորներ էին ներառում. այստեղ առաջին անգամ մտցվեց փոփոխական հասկացու-
թյունը` որպես տարբեր արժեքներ կրելու հատկությամբ օժտված մեծություն:
Ասեմբլերով գրված ծրագիրը մեքենայական կոդի վերածելու նպատակով առա-
ջին անգամ ստեղծվեց նաև հատուկ թարգմանիչ ծրագիր` Ասեմբլեր լեզվի կոմպի-
լյատորը:
Կոմպիլյատորները ծրագրավորման կոնկրետ լեզվով գրված ծրագրի
թարգմանման նպատակով ստեղծված ծրագրային միջոցներ են, որոնք
նախ ստուգում են գրված ծրագրի քերականությունն ու շարահյուսու-
թյունը, ապա, սխալ չհայտնաբերելու դեպքում, այն ամբողջությամբ
վերածում (թարգմանում) մեքենայական կոդի:
Բացի կոմպիլյատորներից, գոյություն ունեն գրված ծրագիրը մեքենայական կոդի
վերածող այլ ծրագրեր ևս, այսպես կոչված, ինտերպրետատորներ: Սրանք ծրագրի
թարգմանությունն իրականացնում են հրաման առ հրաման` թարգմանված հրամանն
ընթացքում իրականացնելով:
4
Ծրագրավորման արշալույսին ստեղծված ասեմբլերային լեզուներն ուղղված էին
կոնկրետ տիպի (տեսակ) պրոցեսորներին և հարմարեցվում էին դրանց առանձնա-
հատկություններին. այդ պատճառով նման լեզուներն անվանեցին ծրագրավորման
ցածր մակարդակի լեզուներ: Այստեղ ՙցածր՚ բառը նշանակում է, որ նման լեզվի
օպերատորները հնարավորինս մոտ են մեքենայական կոդին: Ընդ որում` ծրագրա-
վորման ցածր մակարդակի լեզվով գրված ծրագրերն, ըստ էության, շատ կուռ կա-
ռուցվածք ունեն և կատարման առումով ավելի քիչ ժամանակ են պահանջում:
50-ական թվականների երկրորդ կեսից սկսեցին ստեղծվել ծրագրավորման, այս-
պես կոչված, բարձր մակարդակի լեզուներ: Սրանք բնական լեզվին զգալիորեն մոտ
լեզուներ են և մարդուն առավել հասկանալի, քան` համակարգչին: Այս լեզուներն ար-
դեն, ի տարբերություն ցածր մակարդակի լեզուների, կախված չեն համակարգչի տի-
պից:
Տարբեր խնդիրներ լուծելու նպատակով հետագայում բարձր մակարդակի ծրագ-
րավորման զանազան լեզուներ ստեղծվեցին` FORTRAN, COBOL, BASIC և այլն:
Ծրագրավորման FORTRAN (FORmula TRANslator) լեզուն նախատեսված էր գիտա-
տեխնիկական հաշվարկներ կատարելու համար: COBOL (COmmon Business -
Oriented Language) - նախատեսված էր կոմերցիային առնչվող խնդիրներ լուծելու
համար: BASIC (Beginner’s All - Purpose Symbolic Instruction Code) լեզուն աչքի էր
ընկնում ուսուցման պարզությամբ և ուղղված էր սկսնակ ծրագրավորողներին:
80-ական թվականների սկզբին ծրագրավորման մեջ նոր որակ ապահովող ալգո-
րիթմական լեզուներ մշակվեցին, որոնք թույլատրեցին անցում կատարել, այսպես
կոչված, կառուցվածքային ծրագրավորման: Այս լեզուների հիմնական առանձնա-
հատկությունն այն է, որ լեզվական նոր միջոցների շնորհիվ ալգորիթմական կառույց-
ները արդյունավետորեն ծրագրավորելու հնարավորություն ստեղծվեց:
Կառուցվածքային ծրագրավորման կայացման գործում մեծ դեր ունի ինչպես
Pascal (Պասկալ) լեզուն, որը մեր դասընթացի մասն է կազմելու, այնպես էլ լայնորեն
հայտնի C(Սի) լեզուն, որը թույլատրում է արագագործ ծրագրեր ստեղծել: Պասկալ
ալգորիթմական լեզվի հիման վրա ստեղծվեցին Object Pascal, իսկ QBasic լեզվի հի-
ման վրա` Visual Basic օբյեկտային կողմնորոշմամբ լեզուները:
C լեզվի հիման վրա 1980 թվականին ստեղծվեց C++ օբյեկտային կողմնորոշ-
մամբ ծրագրավորման լեզուն: Մեր դասընթացի երկրորդ մասը նվիրված է այս լեզ-
վին: Օբյեկտային կողմնորոշմամբ ծրագրավորման լեզուների առանձնահատկու-
թյունն այն է, որ հիմնված են տվյալները և դրանք մշակող մեթոդները միավորող
ծրագրային օբյեկտների վրա:
20-րդ դարի 90-ական թվականներին, Ինտերնետի զարգացմանը զուգընթաց,
ծրագրավորման այնպիսի նոր լեզուներ ստեղծվեցին, որոնք թույլատրում են տարբեր
օպերացիոն հենքերի վրա աշխատող ծրագրեր ստեղծել: Այսինքն` միևնույն ծրագի-
րը կարող է աշխատել Ինտերնետին միացված ցանկացած համակարգչի վրա` ան-
կախ դրանում եղած ընթացիկ օպերացիոն համակարգից (WINDOWS, LINUX,
Mac OS և այլն): Նման լեզուներից է օբյեկտային կողմնորոշմամբ Java (Ջավա) լե-
զուն, որը ստեղծվել է C++-ի հիմքում: Java լեզուն ներկայումս աշխարհում լայնորեն
կիրառվող երկրորդ լեզուն է` Basic-ից հետո:
5
ԾՐԱԳՐԱՎՈՐՄԱՆ ՊԱՍԿԱԼ ԼԵԶՎԻ
ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ
¢1.1 ԾՐԱԳՐԱՎՈՐՄԱՆ ՊԱՍԿԱԼ ԼԵԶՈՒ:
ԼԵԶՎԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԸ
Ծրագրավորման Պասկալ լեզուն ստեղծվել է 1968-71 թվականներին` շվեյցարա-
ցի գիտնական Նիկլաուս Վիրտի կողմից, և անվանվել ֆրանսիացի նշանավոր մա-
թեմատիկոս, փիլիսոփա Բլեզ Պասկալի անունով: Ի սկզբանե լեզուն ստեղծվել է որ-
պես ուսուցողական, նպատակ ունենալով հնարավորինս մատչելի դարձնել ծրագրա-
վորման հիմունքների ուսուցումը: Ստեղծված լեզուն իր պարզ քերականության, կուռ
կառուցվածքայնության, կիրառման ոլորտների բազմազանության շնորհիվ շուտով
դարձավ ժամանակի ամենատարածված լեզուներից մեկը: Լեզվի կարևոր առանձ-
նահատկություններից է այն, որ կառուցվածքային ծրագրավորման առաջին լեզու-
ներից է. այստեղ կառուցվածքային ծրագրավորումը լիարժեքորեն արտահայտվել է
ոչ միայն ծրագրի տարբեր բաղկացուցիչ մասերի միջև կապերի կարգավորմամբ,
այլև տվյալների կառուցվածքայնացման շնորհիվ:
Ներկայացնենք Պասկալ լեզվի հիմնական առանձնահատկություններից մի քա-
նիսը.
Լեզվի պարզ քերականությունը: Հիմնական հասկացությունների փոքրաթի-
վությունը: Պասկալ-ով գրված ծրագրի ընթեռնելիության պարզությունը:
Պասկալ-ի կոմպիլյատորի և այդ լեզվով գրված ծրագրի կողմից հաշվիչ համա-
կարգին ներկայացվող բավական պարզ պահանջները:
Լեզվի ունիվերսալությունը. Պասկալ լեզուն գործնականում կիրառելի է ծրագ-
րավորման ցանկացած տիպի խնդիրների համար (հաշվարկային, տնտեսագի-
տական և այլն):
Կառուցվածքային ծրագրավորման լեզու է, որտեղ ընտրվել է ծրագրավորման
վերից վար սկզբունքը, իսկ լեզվի հետագա տարբերակները (Turbo Pascal 7.0,
Borland Pascal) նաև օբյեկտային կողմնորոշմամբ են:
Մենք ուսումնասիրելու ենք լեզվի Տուրբո Պասկալ (հետագայում` Պասկալ) տար-
բերակը, որը մշակվել է 1992 թվականին` Borland International ֆիրմայի կողմից: Այս
տարբերակի կոմպիլյատորը (ինչպես բոլոր Turbo կոմպիլյատորները) բավական
արագագործ է: Ընդ որում` լեզուն օժտված է նաև աշխատանքային հարուստ ինտեգ-
րացված (ամբողջական) միջավայրով:
Միջավայրը թույլատրում է.
ստեղծել ծրագրի տեքստը,
իրագործել ծրագրի կոմպիլյացիան (յուրացում),
օպերատիվ կերպով ուղղել գտնված քերականական սխալները,
6
ծրագրի առանձին բաղկացուցիչ մասերից (ներառյալ ստանդարտ ծրագ-
րային մոդուլները) ստեղծել միասնական աշխատող ծրագիր,
կարգաբերել ծրագիրն ու իրականացնել այն,
օգտվել օգնության ծավալուն տեղեկատվական համակարգից:
Ծրագրի աշխատանքային միջավայրն ակտիվացնելու նպատակով անհրաժեշտ է.
համակարգչի կոշտ սկավառակների վրա գտնել TP, TURBO, TURBOPAS կամ
PASCAL անվանումներից որևէ մեկը կրող թղթապանակն ու բացել այն,
բացված թղթապանակում ընտրել Turbo.exe ֆայլն ու կատարման տալ (սեղմել
Enter ստեղնը կամ դրա վրա մկնիկի ձախ սեղմակի կրկնակի սեղմում կատա-
րել):
Արդյունքում բացվում է լեզվի ինտեգրացված աշխատանքային միջավայրը (նկ. 1.1):
Աշխատանքային
Գլխավոր մենյու
տիրույթ
Երկխոսային մենյու
Վիճակի տող
Նկ. 1.1. Տուրբո Պասկալի աշխատանքային միջավայրը
Ֆունկցիոնալ առումով առանձնացվում են բացված պատուհանի հետևյալ երեք
տեղամասերը.
գլխավոր մենյու,
աշխատանքային տիրույթ,
վիճակի տող:
7
Գլխավոր մենյուն կարելի է ակտիվացնել երկու եղանակով` սեղմելով ստեղնա-
շարի վերին մասում առկա F10 ֆունկցիոնալ ստեղնը կամ` օգտվելով մկնիկի ձախ
սեղմակից:
Գլխավոր մենյուն պարունակում է հետևյալ բաղկացուցիչ միջոցները.
File - ծրագրավորման միջավայրում ստեղծված ֆայլի հետ կապված հնարա-
վոր գործողություններ է ընդգրկում (ստեղծել նոր ֆայլ (New), բացել նախկի-
նում ստեղծվածը (Open), պահպանել աշխատանքային միջավայրում առկա
ծրագիրը (Save, Save as...) և այլն):
Edit - թույլատրում է ծրագրային տեքստը խմբագրել (պատճենել (Copy), տե-
ղադրել (Paste), ընտրված հատվածը ջնջել (Delete), խմբագրական վերջին գոր-
ծողությունը անտեսել / վերականգնել (Undo/Redo) և այլն):
Search - թույլատրում է ծրագրի տեքստում ներմուծված նմուշի համաձայն
որոնում իրականացնել (Search) և, անհրաժեշտության դեպքում, այն փոխա-
րինել (Replase) նոր տեքստով:
Run - թույլատրում է հնարավոր մի քանի ռեժիմներով իրագործել գրված ծրա-
գիրը:
Compile - պարունակում է ծրագիրը կոմպիլյացիայի (թարգմանելու) ենթարկե-
լու մի քանի եղանակներ:
Debug - հնարավորություն է տալիս գտնել ծրագրում առկա տրամաբանական
սխալները:
Tools - որոշ լրացուցիչ միջոցներ է պարունակում:
Options - թույլատրում է սահմանել կոմպիլյացիայի և ինտեգրացված միջա-
վայրի նախագծման համար անհրաժեշտ պարամետրերը:
Window - թույլատրում է իրականացնել պատուհանների հետ կատարվող բո-
լոր հիմնական գործողությունները (բացել, փակել, տեղաշարժել, չափերը փո-
փոխել):
Help - թույլատրում է օգտվել համակարգի տրամադրած օգնության համա-
կարգից:
Մենյուի բաղադրիչները կարելի է ակտիվացնել նաև Alt ստեղնի և անհրաժեշտ
բաղադրիչի անվան մեջ առկա կարմիր գույնի պայմանանիշի միաժամանակյա
սեղմամբ (օրինակ` ALT-F-ը բացում է File մենյուն):
Ինտեգրացված միջավայրի աշխատանքային տիրույթում կարելի է տարբեր
պատուհաններ բացել` խմբագրվող տեքստի, օգնության, կարգաբերման:
Պատուհանի վերնագրային մասում գրվում է ծրագրի տեքստը պարունակող
ֆայլի անվանումը:
Վիճակի տողը ցույց է տալիս տեքստային կուրսորի գտնվելու տողի և սյան
համարները:
Երկրորդային մենյուն որոշ կարևոր գործողություններ և դրանց համապատաս-
խանող ստեղների համադրություններ է պարունակում:
Միջավայրի խմբագիրը ծրագրի տեքստը ներմուծելու և խմբագրելու համար
անհրաժեշտ միջոցներ է տրամադրում: Ընդ որում` խմբագրման ռեժիմն ավտոմատ
8
ակտիվացվում է Պասկալի ինտեգրացված միջավայր մտնելուն պես: Գլխավոր մե-
նյուի ֆունկցիոնալ (F1, F2, F3 և այլն) ստեղները կիրառվում են ինտեգրացված մի-
ջավայրի այլ ռեժիմներին անցում կատարելու համար, որտեղից կրկին խմբագրիչի
միջավայր կարելի է վերադառնալ ESC ստեղնով:
Դիտարկենք միջավայրի տեքստային ռեժիմի աշխատանքի հիմնական սկզբունք-
ները: Ծրագրի տեքստը ներմուծվում է ստեղնաշարից, ընդ որում` հերթական պայմա-
նանշանը ներմուծելու դիրքը ցույց է տալիս խմբագրիչի պատուհանին անընդհատ
թարթող կուրսորը: Յուրաքանչյուր տող ներմուծելուց հետո հաջորդ տողին անցում է
կատարվում ENTER-ի միջոցով: Տողն ամենաշատը կարող է 126 պայմանանշան պա-
րունակել:
Պասկալի ինտեգրացված միջավայրում խմբագրիչի պատուհանը, ըստ ընտրված
ռեժիմի, կարող է պարունակել 25 կամ 50 տող:
Խմբագրիչի պատուհանը ներմուծված տեքստի վրայով հնարավոր է տեղաշարժել
հետևյալ ստեղների միջոցով.
Home - վերադարձ ընթացիկ տողի սկզբնամաս,
End - անցում ընթացիկ տողի վերջնամաս,
PgUp - ընթացիկ տողից մեկ էջի չափով (25 կամ 50 տող) անցում կատարել
դեպի ծրագրի սկզբնամաս (վերև),
PgDn - ընթացիկ տողից մեկ էջի չափով անցում կատարել ներքև,
Ctr-PgUp - վերադարձ ծրագրի սկիզբ,
Ctr-PgDn - անցում դեպի ծրագրի տեքստի վերջ:
Ստեղնաշարի ←, ↑, →, ↓ ստեղների միջոցով կուրսորը տեքստով մեկ պայմանա-
նշանի չափով տեղաշարժվում է համապատասխանաբար դեպի ձախ, վերև, աջ կամ
ներքև:
Կուրսորի ընթացիկ դիրքից անմիջապես ձախ ընկած պայմանանշանը կարելի է
ջնջել Backspace, իսկ ընթացիկ պայմանանշանը` Delete ստեղնի օգնությամբ:
Սխալմամբ ջնջված ինֆորմացիան քայլ առ քայլ կարելի է կրկին վերականգնել
Alt-Backspace ստեղների համատեղ հաջորդական սեղմումներով:
Խմբագրիչի միջավայրում կարելի է աշխատել նաև ծրագրի տեքստի նախապես
նշված բլոկի (հանգույց) հետ. ծրագրի որևէ հատված (բլոկ) կարելի է նշել Shift և
←, ↑, →, ↓, PgDn, PgUp ստեղներից անհրաժեշտի միջոցով, կամ մկնիկի ձախ սեղ-
մակը սեղմած վիճակում այն անհրաժեշտ ուղղությամբ տեղաշարժելով:
Նշված բլոկը հնարավոր է.
Ctr-ky - ջնջել,
Ctr-kc - պատճենել,
Ctr-kv - տեղափոխել (նախկին տեղից այն ջնջելով),
Ctr-kw - գրանցել ֆայլի մեջ,
Ctr-kr - ֆայլից ետ կարդալ,
Ctr-kp - տպագրել:
Ծրագրի տեքստը ներմուծելուց հետո այն պետք է ենթարկել թարգմանման և իրա-
գործման: Դրա համար կարելի է օգտվել Ctr-F9 ստեղներից: Արդյունքում ծրագիրը
կենթարկվի կոմպիլյացիայի. եթե այն քերականորեն ճիշտ է, ապա դրանից հետո
9
կենթարկվի, այսպես կոչված, կոմպանովկայի (միաձուլում): Այս փուլում, եթե ծրագի-
րը ստանդարտ ֆունկցիաների կանչեր է պարունակում, ապա կապ է ստեղծվում
դրանք ներառող գրադարանային ֆայլերի հետ (արդյունքում ստեղծվում է OBJ ընդ-
լայնմամբ ֆայլ): Այնուհետև OBJ ընդլայնմամբ ֆայլը թարգմանվում է մեքենայական
կոդի և պահպանվում EXE ընդլայնմամբ ֆայլում: Այս ֆայլն արդեն պատրաստ է
իրագործման. այժմ այն բեռնավորվում է մեքենայի օպերատիվ հիշողություն և իրա-
գործվում հրաման առ հրաման:
Ծրագրի աշխատանքից հետո էկրանին կրկին բերվում է խմբագրիչի պատուհանը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Տուրբո Պասկալի ինտեգրացված միջավայրում աշխատելիս կարելի է օգ-
տվել հետևյալ հիմնական հրամաններից և դրանց հետ կապված արագա-
գործ ստեղներից.
Alt+F5 (Alt
և F5 ստեղների համատեղ սեղմում) - ծրագրի աշխատանքի ար-
դյունքի դիտում,
F2 - աշխատանքային տիրույթում առկա ծրագրի պահպանում,
F3 - նախկինում պահպանված ծրագրի ակտիվացում,
Alt-F3 - ակտիվ պատուհանի փակում,
Alt-X - ելք Պասկալի միջավայրից,
F1 - օգնության ներքին համակարգի կանչ,
Ctrl-F1 - կուրսորի միջոցով ընտրված հրամանի վերաբերյալ տեղեկույթի տրա-
մադրում,
Ctrl-Y - ընթացիկ տողի ջնջում,
Ctrl-Insert - ընդգծված բլոկի պատճենում բուֆերի մեջ,
Shift-Insert - կուրսորի դիրքից սկսած բուֆերում պահպանված բլոկի տեղադրում:
Պասկալ լեզվի հիման վրա հետագայում ստեղծվել է Delphi լեզուն, որը
Windows միջավայրում աշխատող վիզուալ (դիտողական)ծրագրավորման
համակարգ է:
1. Ի±նչ նպատակով է նախագծվել Պասկալ լեզուն:
2. Թվարկեք Պասկալ լեզվի ձեզ հայտնի առանձնահատկությունները:
3. Ի±նչ հնարավորություններ է ընձեռում Պասկալի աշխատանքային
միջավայրը:
4. Ի±նչ ֆունկցիոնալ բաղադրիչներ է պարունակում ինտեգրացված
միջավայրը:
5.
Թվարկեք ինտեգրացված միջավայրի գլխավոր մենյուի ձեզ հայտնի բաղ-
կացուցիչ մասերը:
6.
Ինչի± համար է միջավայրի խմբագրիչը:
7.
Ծրագրի տեքստի վրայով տեղաշարժվելու ի՞նչ միջոցներ գիտեք:
8.
Ինչպե±ս կարելի է վերականգնել սխալմամբ ջնջված վերջին ինֆորմացիան:
9.
Ինչպե±ս կարելի է նշված բլոկը`
ա) տեղափոխել,
բ) ջնջել:
10. Ի±նչ փուլեր է անցնում ծրագիրը Ctr և F9 ստեղների համատեղ սեղմումով:
10
¢1.2 ՊԱՍԿԱԼ ԼԵԶՎԻ ՏԱՐՐԵՐԸ
Ծրագրավորման Պասկալ լեզվի այբուբենը բաղկացած է տառերից, թվանշաննե-
րից, հատուկ պայմանանշաններից և առանցքային բառերից:
Լեզվում կիրառում են լատինական այբուբենի մեծատառերն ու փոքրատառերը.
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
Նշենք, որ Պասկալ լեզուն տարբերություն չի դնում մեծատառերի և փոքրատառե-
րի միջև, oրինակª լեզվի կոմպիլյատորի կողմից VAR և var բառերն ընկալվում են
միևնույն կերպ:
Որպես թվանշաններ լեզվում օգտագործվում են արաբական 0, 1, 2, ..., 9 թվա-
նշանները:
Հատուկ պայմանանշանները, կախված կիրառումից, կարող են տարբեր իմաստ-
ներ ունենալ.
{
}[
]
(
)
‘
;
, .
=
+
-
*
/
: _
=
>
<
# &
@
Լեզվում օգտագործում են նաև որոշակի պայմանանշանների համադրություն-
ներ, որոնք ընդունվում են որպես ամբողջություն, գրվում են կից` առանց բացատա-
նիշի և որոշակի իմաստ ունեն.
(*
*)
:=
>=
<=
< >
Բերված պայմանանշանների և դրանց համադրությունների նշանակությանը
կծանոթանանք դրանք կիրառելու ընթացքում:
Պասկալում առկա առանցքային բառերը հատուկ տերմիններ են,
որոնք կիրառական որոշակի իմաստ ունեն, չեն կարող վերաիմաս-
տավորվել և կիրառվել այլ կերպ, քան ընդունված է:
Լեզվում կիրառվում են հետևյալ առանցքային բառերը.
and
downto
inline
procedure
type
array
else
interface
program
unit
asm
end
label
record
until
begin
file
mod
repeat
uses
case
for
nil
set
var
const
function
not
shl
while
constructor
goto
object
shr
with
destructor
if
of
string
xor
div
implementation
or
then
do
in
packed
to
11
Այս դասընթացի շրջանակներում աշխատելու ենք վերը բերված առանցքային
բառերի մեծ մասի հետ:
Ծրագիր կազմելիս հաճախ է անհրաժեշտ լինում կիրառվող մեծություններին
որոշակի անվանումներ տալ և հետագայում դրանց դիմել այդ անվանումներով:
Տրված անվանումները կոչվում են իդենտիֆիկատորներ (նույնացուցիչ): Սրանք
Պասկալում կազմվում են լեզվի այբուբենի տառերից ու թվերից, իսկ հատուկ պայ-
մանանշաններից կարող են պարունակել միայն ընդգծման ( _ ) նշանը:
Իդենտիֆիկատորը պետք է սկսվի տառով և չի կարող առանցքային
բառ լինել:
Հետևյալ գրառումները ճիշտ իդենտիֆիկատորներ են. A2B, DDd, A_3:
Քանի որ լեզուն մեծատառերի և փոքրատառերի միջև տարբերություն չի դնում,
ապա BETA, Beta և beta իդենտիֆիկատորները համարժեք են և նշում են միևնույն մե-
ծությունը:
Եթե իդենտիֆիկատորը բաղկացած է մի քանի բառերից, ապա խորհուրդ է տրվում
բաղադրիչ բառերը սկսել մեծատառերով կամ դրանց միջև ընդգծման նշան դնել:
Օրինակ, AlfaBeta կամ ALFA_BETA:
Այն մեծությունները, որոնց արժեքները ծրագրի կատարման
ընթացքում չեն փոփոխվում, կոչվում են հաստատուն մեծություններ
կամ հաստատուններ:
Հաստատունները ծրագրում կարող են ներկայացվել ինչպես կոնկրետ արժեքնե-
րի, այնպես էլ անվանումների (իդենտիֆիկատորների) միջոցով: Ծանոթանանք Պաս-
կալում կիրառվող երկու` թվային և սիմվոլային տիպերի հաստատունների հետ:
Թվային հաստատունները լեզվում գրվում են մաթեմատիկայից թվերի ձեզ ծանոթ
գրելաձևով, ընդ որում` դրական թվի դեպքում + նշանը կարող է բացակայել:
Պասկալում թվերը կարող են ներկայացվել ամբողջ և իրական տեսքերով: Իրա-
կան թվում ամբողջ և կոտորակային մասերն իրարից անջատվում են կետի (.) միջո-
ցով: Իրական թիվը չի կարող սկսվել կամ ավարտվել կետով:
Պասկալի կանոններով` ճիշտ հաստատուն թվային մեծություններ են, օրինակ,
1900,
+5,
-7,
2.85,
0.02,
-10.802,
-6.0 թվերը:
Իրական թվերը ներկայացվում են նաև մեկ այլ` ցուցչային եղանակով, որտեղ թվի
10-ական կարգը գրվում է E կամ e տառից հետո: Օրինակ` 0.003 կամ 0.3⋅10-2 թիվը
Պասկալում կարելի է գրել որպես 0.3E-2 կամ 0.03E-1 տեսքով:
Սիմվոլային հաստատունը ստեղնաշարին առկա ցանկացած տառ, պայմանա-
նշան կամ թվանշան է` առնված ապաթարցերի մեջ: Օրինակ`
‘c’ - c տառն է, իսկ
‘)’ -ը փակող փակագիծը:
12
Ծրագրավորման մեջ կարևորագույն հասկացություններից մեկը փոփոխականի
հասկացությունն է: Ցանկացած ծրագրում հետագա մշակման նպատակով անհրա-
ժեշտ է լինում մուտքային և որոշ ընթացիկ տվյալներ պահպանել: Այդ նպատակով
հիմնականում օգտվում են փոփոխականներից:
Այն մեծությունները, որոնց արժեքները ծրագրի կատարման
ընթացքում կարող են փոփոխվել, կոչվում են փոփոխականներ:
Փոփոխականները ծրագրում ներկայացվում են անունների (իդենտիֆիկատորնե-
րի) միջոցով: Յուրաքանչյուր փոփոխականի անունը եզակի է և ծրագրի կատարման
ընթացքում չի կարող փոփոխվել: Ընդ որում` համակարգչի մեջ յուրաքանչյուր փո-
փոխականին համապատասխան ծավալով հիշողություն է հատկացվում (նկ. 1.2):
Նկ.1.2. Փոփոխականի տեղակայումը համակարգչի հիշող սարքում
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Իդենտիֆիկատորը կարող է ցանկացած երկարություն ունենալ, սակայն
Պասկալ լեզվի համար իմաստալից են միայն դրա առաջին 63 պայմանա-
նշանները:
1. Ո±ր լեզվի այբուբենն է կիրառվում Պասկալ լեզվում:
2. Ի±նչ է իդենտիֆիկատորը:
3. Նշեք, թե հետևյալ իդենտիֆիկատորներից որոնք են սխալ և ինչու.
ա) X - 4,
ե) Pars_Kar,
բ) eps7,
զ) 3h26,
գ) Alfa 1,
է) a&b:
դ) ParsKar,
4. Ո±ր մեծություններն են կոչվում հաստատուն:
5. Ի±նչ է սիմվոլային հաստատունը:
6. Ո±ր մեծություններն են կոչվում փոփոխական և ինչպե±ս են դրանք ներկա-
յացվում ծրագրում:
13
¢1.3 ՊԱՍԿԱԼ ԾՐԱԳՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆ ՈՒ
ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԲԱԺԻՆՆԵՐԸ
Ծրագրավորման յուրաքանչյուր լեզու ծրագիր կազմելու իր կանոններն ունի:
Պասկալով գրված ծրագրի հիմնական կառուցվածքը կարելի է ընդհանուր կերպով
ներկայացնել հետևյալ կերպ.
ծրագրի վերնագիր,
ծրագրում կիրառվող մեծությունների հայտարարում,
ծրագրի հիմնական մարմին:
Ծրագրի վերնագիրը սկսվում է PROGRAM առանցքային բառով, որին հաջորդող
մեկ կամ մի քանի բացատանիշից հետո գրվում է ծրագրի անունը. վերջինս Պասկա-
լի կանոններին համապատասխանող ցանկացած իդենտիֆիկատոր է: Ծրագրի վեր-
նագիրն ավարտվում է կետ-ստորակետով (;):
Օրինակ` PROGRAM KHNDIR;
Ընդհանրապես ծրագրի վերնագիրը կարելի է չգրել, բաց թողնել: Սակայն անվան
առկայությունն օգնում է ծրագիրը ճանաչելի, ընթեռնելի դարձնել, եթե այն արտացո-
լում է տվյալ ծրագրի աշխատանքի նպատակը: Օրինակ` ծրագրի վերնագիրը կարող
է լինել
PROGRAM ERANKYAN_MAKERES;
PROGRAM GAME_TETRIS;
և այլն:
Պասկալի ցանկացած հրաման (օպերատոր) ծրագրի վերնագրի պես ավարտվում
է կետ-ստորակետով:
Պասկալի կարևոր առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ ծրագրում կիրառ-
վող մեծությունները պետք է նախօրոք նկարագրվեն, կամ, որ նույնն է, հայտարար-
վեն: Նկարագրությունների կամ հայտարարությունների բաժինը կարող է ներառել
հետևյալ հնարավոր բաղադրիչները.
նոր տիպերի նկարագրություններ,
հաստատունների նկարագրւթյուններ,
նշիչների նկարագրւթյուններ,
փոփոխականների նկարագրւթյուններ:
Նոր տիպերի նկարագրությունները սկսվում են TYPE առանցքային բառով, որին
հաջորդում են ստեղծվող նոր տիպերի հայտարարությունները` իրարից ;-երով փո-
խանջատված: Նոր տիպերը ստեղծվում են Պասկալում նախասահմանված տիպերի
հիման վրա: Օրինակ`
TYPE NOR_TIP=REAL;
TARIQ=BYTE;
և այլն,
որտեղ NOR_TIP և TARIQ իդենտիֆիկատորները ստեղծվող տիպերի անուններն են,
14
իսկ հավասարման (=) նշանին հաջորդում են Պասկալում նախասահմանված REAL
և BYTE տիպերը (սրանց կծանոթանանք հաջորդ պարագրաֆում):
Հաստատունների հայտարարությունները սկսվում են CONST առանցքային բա-
ռով: Օրինակ`
CONST e=2.7;
tar=’a’;
և այլն:
Ըստ այս հայտարարման` e և tar իդենտիֆիկատորները ծրագրի կատարման ըն-
թացքում արժեքները փոփոխել չեն կարող` e-ի արժեքը կմնա 2.7, իսկ tar-ի արժեքը`
‘a’ պայմանանշանը:
Նշիչների հայտարարությունը տրվում է առանցքային LABEL բառի օգնությամբ:
Օրինակ`
LABEL cikl, ab, 57;
Այստեղ LABEL բառից հետո, իրարից ստորակետերով անջատված, թվարկվել են
cikl, ab և 57
նշիչները:
Նշիչ կարող է լինել ինչպես իդենտիֆիկատորը,
այնպես էլ դրական ամբողջ թիվը:
Նշիչները ստեղծվում են անհրաժեշտության դեպքում` նշելու (անվանելու) համար
այն հրամանները (օպերատորները), որոնց պետք է անցում կատարել` այսպիսով
խախտելով ծրագրի կատարման հաջորդական ընթացքը: Նշիչը չի կարող մեկից
ավելի օպերատորներ նշել, և հայտարարված նշիչը պետք է ծրագրում օգտագործել:
Օպերատորը նշելու համար անհրաժեշտ է նշիչի և համապատասխան օպերատո-
րի միջև վերջակետ (:) դնել:
Ծրագրում օգտագործված փոփոխականները պետք է նախօրոք հայտարարել
VAR առանցքային բառի տակ: Օրինակ`
VAR c:CHAR;
x,k:BYTE;
d,m,l:REAL;
Ինչպես երևում է օրինակից` նույն տիպի փոփոխականներ հայտարարելիս կա-
րելի է դրանք խմբավորել` իրարից ստորակետերով անջատելով: Իդենտիֆիկատորն
ու տիպ արտահայտող առանցքային բառն իրարից պետք է փոխանջատել : -ով` վեր-
ջակետով:
Ծրագրի հիմնական մարմինը (իրագործվող հրամանների հաջորդականությունը)
առնվում է BEGIN և END առանցքային բառերի մեջ:
BEGIN և END բառերի միջև ներառված օպերատորների
համախումբն անվանում են բլոկ:
15
Ծրագրում կարող են բազմաթիվ բլոկներ ներառվել, սակայն միայն ծրագրի հիմ-
նական մարմինը ներառող բլոկն է ավարտվում END կետով ( END. ):
Բլոկները կարող են լինել նաև ներդրված, մեկը մյուսի մեջ ներառված:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Թվով արտահայտված նշիչը կարող է [0;9999] միջակայքի որևէ թիվ լինել:
Միևնույն օպերատորը կարող է մի քանի նշիչներ ունենալ, այս դեպքում
դրանք իրարից պետք է անջատել :- երով:
Եթե ծրագիրը պարունակում է ոչ ստանդարտ, ծրագրավորողի կողմից
ստեղծված ենթածրագրեր (ֆունկցիաներ, պրոցեդուրաներ), ապա դրանք ևս
պետք է հայտարարել ծրագրի հիմնական մարմնից դուրս, դրանից առաջ:
1. Թվարկեք ծրագրի կառուցվածքի ձեզ հայտնի բաղադրիչները:
2. Որո±նք են ծրագրի ճիշտ վերնագրեր.
ա) Program L_9;
բ) PROGRAM kk+5;
գ) ProGram DD
դ) Program 5AB;
3.
Ո±ր պնդումն է ճիշտ.
CONST a=7; հայտարարությունը`
ա) փոփոխականի հայտարարություն է,
բ) հաստատունի հայտարարություն է:
4.
Նշիչի ո±ր հայտարարություններն են ճիշտ.
ա) LABEL a;
բ) label -5;
գ) LABLE a6;
դ) LABEL 1.25;
ե) label LL,67,k_8;
5.
Որո±նք են փոփոխականների ճիշտ հայտարարություններ.
ա) VAR a:b:REAL;
բ) VAR c:CHAR, d:REAL
գ) VAR 2:BYTE;
դ) VAR c,d:INTEGER;
ե) VAR k:REAL; B:BYTE;
6.
Ի±նչ է բլոկը: Ո±ր բլոկն է ավարտվում կետով ( . ):
16
¢1.4 ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ՊԱՐԶԱԳՈՒՅՆ ՏԻՊԵՐ:
ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ԳՐԱՆՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Համակարգչում ներկայացվող ցանկացած տվյալ բնութագրվում է իր տիպով:
Ծրագրում կիրառվող փոփոխականի տիպը կանխորոշվում է այն տվյալների տիպով,
որ պետք է պարունակի:
Պասկալ լեզվում տվյալների պարզ տիպեր են համարվում կարգային և իրական
տիպերը: Կարգային տիպի փոփոխականները կարող են վերջավոր քանակությամբ
արժեքներ ունենալ, որոնք որոշակի կերպով կարգավորելով` կարելի է համարակա-
լել: Այսպիսով` նման արժեքներից յուրաքանչյուրին կարելի է որոշակի ամբողջա-
թվային կարգահամար ամրագրել:
Կարգային տիպերից կուսումնասիրենք ամբողջ, տրամաբանական, սիմվոլային,
թվարկելի ու միջակայքային տիպերը:
Ամբողջ տիպի մեծությունների հնարավոր արժեքները կախված են դրանց տրա-
մադրվող հիշողության ծավալից (աղյուսակ 1.1):
Աղյուսակ 1.1
Ամբողջ տիպ
Երկարությունը
Անվանումը
Արժեքների միջակայքը
(բայթերով)
BYTE
1
0 փ 255
WORD
2
0 փ 65535
INTEGER
2
-32 768 փ 32 767
SHORTINT
1
-128 փ 127
LONGINT
4
-2147483648 փ 2147483647
Տրամաբանական տիպի փոփոխականի հնարավոր արժեքները երկուսն են`
TRUE (ճիշտ) և FALSE (սխալ): Ընդ որում` FALSE-ին համապատասխանեցված է 0
կարգահամարը, իսկ TRUE-ին` 1-ը: Տրամաբանական տիպին տրամադրվում է 1
բայթ: Այն հայտարարվում է BOOLEAN առանցքային բառով, օրինակ` T:BOOLEAN:
Սիմվոլային տիպի մեծություն է համակարգչում ներկայացվող ցանկացած պայ-
մանանշան` տառ, թիվ և ցանկացած հատուկ պայմանանշան: Սիմվոլային տիպի
փոփոխականը հայտարարվում է CHAR առանցքային բառով:
Օրինակ` c:CHAR; ... c:=’a’;
Յուրաքանչյուր պայմանանշանի (սիմվոլի) համապատասխանեցվում է 0..255 մի-
ջակայքի որոշ ամբողջ թիվ, որը հանդիսանում է տվյալ պայմանանշանի մեքենայա-
կան ներքին կոդը` ըստ ASCII ստանդարտի:
Թվարկելի տիպը տրվում է իր հնարավոր արժեքների թվարկմամբ, որոնք վերց-
վում են ձևավոր փակագծերի { } մեջ և իրարից բաժանվում ստորակետերով: Ընդ
17
որում` թվարկվող արժեքներից յուրաքանչյուրը բնորոշվում է որևէ անվամբ` իդենտի-
ֆիկատորով: Օրինակ`
TYPE color={RED,BLACK,WHITE};
var x:color;
Այստեղ x-ը նշված երեք գույներից որևէ ցանկացած արժեք ընդունող color թվար-
կելի տիպի փոփոխական է:
Թվարկելի տիպի մեջ ներառված առաջին բաղադրիչը համարակալվում է 0 թվով,
հաջորդը` 1-ով և այլն: Թվարկելի տիպում կարող է ամենաշատը 65536 բաղադրիչ նե-
րառվել:
Միջակայքային տիպը ցանկացած կարգայինի վրա հիմնված տիպ է, որը ստաց-
վում է հիմնային հանդիսացող տվյալ կարգային տիպի մի մասից: Այս տիպը տրվում
է իր ստորին ու վերին եզրային արժեքների միջոցով` դրանք իրարից բաժանելով եր-
կու կետով (..): Օրինակ`
Type t=’a’..’d’;
b=1..10;
Var alpha: t;
number: b;
Ըստ այս հայտարարության` alpha-ն կարող է ընդունել ‘a’, ‘b’, ‘c’, ‘d’ արժեքնե-
րը, իսկ number-ը` 1-ից 10 ամբողջ թվերից ցանկացածը:
Իրական տիպի թիվը համակարգչի հիշողությունում հաճախ գրառվում է որոշակի
մոտավորությամբ, որը կախված է իրական թվի ներքին (մեքենայական) ներկայաց-
ման ձևաչափից: Պասկալը իրական թիվ ներկայացնելու հինգ տիպեր ունի` REAL,
SINGLE, DOUBLE, EXTENDED և COMP: Ընդ որում` վերջին 4 տիպերը կարելի է կի-
րառել միայն կոմպիլյացիայի հատուկ ռեժիմի պայմաններում` այսպես կոչված,
թվաբանական համապրոցեսորի կցմամբ: Այս դեպքում թվաբանական համապրո-
ցեսորը հաշվարկային գործողությունները միշտ իրականացնում է extended-ի ձևաչա-
փին համապատասխան, իսկ մնացած տիպերին համապատասխանող արժեքները
ստացվում են արդյունքի վերջին մասի հատմամբ:
Աղյուսակ 1.2
Իրական տիպ
Բայթերի
Թվի բաղադրիչ թվա-
Տիպը
Արժեքների միջակայքը
քանակը
նշանների քանակը
REAL
6
11-12
2.9•10-39
փ 1.7•1038
SINGLE
4
7-8
1.5•10-45 փ
3.4•1038
DOUBLE
8
15-16
5.0•10-324 փ 1.7•10308
EXTENDED
10
19-20
3.4•10-4932 փ 1.1•104932
COMP
8
19-20
-2•1063+1 փ 2•1063-1
18
Աղյուսակ 1.2-ում բերված COMP տիպն իրականում լայն միջակայք ապահովող
ամբողջ տիպ է, որը մեկնաբանվում է որպես կոտորակային մաս չունեցող իրական
տիպ:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Համապրոցեսորը միացնելու համար պետք է ակտիվացնել մենյուի տողի
Options ենթամենյուի Compiler հրամանն ու բացված Compiler Options վահա-
նակից Numering Processing դաշտի 8087/80287 գրառման ձախ մասում նշում
կատարել:
Համապրոցեսորի առկայության դեպքում խորհուրդ է տրվում real տիպի փո-
խարեն կիրառել SINGLE կամ DOUBLE տիպերից որևէ մեկը, քանի որ REAL-ը
հարմարեցված է առանց համապրոցեսորի աշխատելու ռեժիմին:
COMP տիպը հիմնականում հարմար է կիրառել հաշվապահության մեջ` դրա-
մական հաշվարկներ իրականացնելիս:
1. Պասկալ լեզվում տվյալների ո±ր տիպերն են անվանում պարզ:
2. Թվարկեք կարգային տիպերը:
3. Ի±նչ արժեքներ են ընդունում տրամաբանական տիպի փոփոխա-
կանները:
4. Ի±նչ է սիմվոլային տիպը:
5. Ի±նչ է թվարկելի տիպը:
6. Ո±ր տիպերն են կոչվում միջակայքային:
ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐ ԵՎ
ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ:
ՊԱՏԱՀԱԿԱՆ ԹՎԵՐԻ ԳԵՆԵՐԱՑՈՒՄ
¢1.5
Պասկալ լեզվում կարգային և իրական տիպերի հետ աշխատող մի շարք ստան-
դարտ ֆունկցիաներ կան: Նախ դիտարկենք կարգային տիպի հետ կիրառվող որոշ
ֆունկցիաներ:
Եթե x արգումենտը ցանկացած կարգային տիպի է, ապա ORD(x)-ը վերադարձ-
նում է x արգումենտի կարգային համարը: Ընդ որում` եթե x-ը ցանկացած ամբողջ
տիպի է, ապա ORD(x)=x, իսկ տրամաբանական տիպի դեպքում ORD ֆունկցիայի
արժեքը հավասար է արժեքի կարգահամարին` 0 կամ 1, սիմվոլային տիպի դեպքում`
արժեքի ներքին կոդին, որը 0-ից 255 միջակայքի որևէ թիվ է, թվարկելի տիպի դեպ-
քում` դիրքի համարին, որը 0-ից 65535 միջակայքի որևէ թիվ է, իսկ միջակայքային
տիպի դեպքում արժեքը կախված է համապատասխան հիմնային տիպից:
Ծանոթանանք կարգային արգումենտի համար սահմանված ևս մի քանի ֆունկ-
ցիաների.
19
PRED(x)-ը վերադարձնում է ORD(x)-1 կարգային համար ունեցող (x-ին նա-
խորդող) արգումենտի արժեքը:
SUCC(x)-ը վերադարձնում է ORD(x)+1 կարգային համար ունեցող (x-ին հա-
ջորդող) արգումենտի արժեքը:
Օրինակ, եթե x=5,
ապա PRED(x)=4, SUCC(x)=6,
եթե x=’c’, ապա PRED(x)=’b’, SUCC(x)=’d’:
x և y
ամբողջ տիպի արգումենտների համար սահմանված են նաև հետևյալ
ֆունկցիաները.
DEC(x,y) - x-ի արժեքը նվազեցնում է y-ի չափով, իսկ եթե y-ը բացակայում է`
(DEC(x)), ապա x-ի արժեքը նվազում է 1-ով:
INC(x,y) - x-ի արժեքն աճում է y-ի չափով, իսկ եթե y-ը բացակայում է` (INC(x)),
ապա x-ի արժեքն աճում է 1-ով:
ODD(x) - վերադարձնում է TRUE, եթե x-ը կենտ թիվ է, և FALSE` հակառակ
դեպքում:
Պասկալում իրական տիպի արգումենտների համար նույնպես ստանդարտ մաթե-
մատիկական ֆունկցիաներ կան մշակված: Աղյուսակ 1.3-ում բերվել են դրանց հա-
մառոտ նկարագրությունները:
Աղյուսակ 1.3
Համարժեք
Մաթ.
Արգումենտի
Արդյունքի
տեսքը Պաս-
Գործողությունը
ֆունկցիան
տիպը
տիպը
կալում
ամբողջ,
ռադիաններով արտահայտված
sin x
SIN(x)
իրական
իրական
x արգումենտի սինուսը
ռադիաններով արտահայտված
cos x
COS(x)
-
-
x արգումենտի կոսինուսը
ռադիաններով արտահայտված
arctg x
ARCTAN(x)
-
-
x արգումենտի արկտանգենսը
x արգումենտի բնական
ln x
LN(x)
-
-
հիմքով լոգարիթմը
ex
EXP(x)
-
-
e բնական թվի x աստիճանը
SQRT(x)
-
-
քառակուսի արմատ x-ից
ամբողջ,
ամբողջ,
x2
SQR(x)
x-ի քառակուսին
իրական
իրական
|x|
ABS(x)
-
-
x-ի բացարձակ արժեքը
[x]
INT(x)
-
ամբողջ
x-ի ամբողջ մասը
{x}
FRAC(x)
-
իրական
x-ի կոտորակային մասը
20
Ծրագրավորման մեջ հաճախ է անհրաժեշտ լինում աշխատել պատահական կեր-
պով արժեքավորվող մեծությունների հետ: Պասկալում պատահական արժեքներ
վերարտադրելու նպատակով կիրառում են հետևյալ միջոցները.
RANDOMIZE - պատահական թվեր վերարտադրող համակարգի սկզբնարժե-
քավորում: Այս գործընթացը հիմնվում է համակարգչային ժամանակի ըն-
թացիկ տվյալների վրա:
RANDOM - ֆունկցիա է, որը [0;1) միջակայքից որևէ պատահական թիվ է վե-
րադարձնում:
RANDOM(x) - վերադարձնում է [0,x-1] միջակայքի որևէ պատահական ամ-
բողջ թիվ. այստեղ x-ը ցանկացած ամբողջ տիպի դրական թիվ է:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
PRED ֆունկցիայի արժեքն անորոշ է, եթե կիրառվում է արգումենտի հնարա-
վոր արժեքների ըստ աճման կարգավորված հաջորդականության առաջին
արժեքի վրա:
SUCC ֆունկցիայի արժեքն անորոշ է, եթե կիրառվում է արգումենտի հնարա-
վոր արժեքների ըստ աճման կարգավորված հաջորդականության վերջին
արժեքի վրա:
π թիվը Պասկալ լեզվում սահմանված է որպես PI անվամբ հաստատուն:
Եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արգումենտները պետք է տալ ռադի-
աններով: Աստիճանով արտահայտված անկյունը պետք է վերածել ռադիա-
նի`
օգտվելով
բանաձևից:
Բնական հիմքով լոգարիթմից բացի, այլ հիմքով լոգարիթմական ֆունկցիայի
արժեքը հաշվելու համար անհրաժեշտ է օգտվել լոգարիթմի մի հիմքից մյու-
սին անցնելու
բանաձևից` c հիմքի փոխարեն կիրառելով բնա-
կան e հիմքը: Այսպիսով` logab→ ln(b)/ln(a):
Պասկալ լեզվում արգումենտի քառակուսի աստիճանից բարձր աստիճան
հաշվող ստանդարտ ֆունկցիա չկա, այդ պատճառով դրական արգումենտի
աստիճանը հաշվելու համար խորհուրդ է տրվում օգտվել մաթեմատիկայից
հայտնի an = e n ln(a) առնչությունից:
21
1. Ի±նչ արժեքներ կընդունի ORD(x) ֆունկցիան, եթե x-ը հավասար է.
ա) TRUE,
բ) 7,
գ) ‘a’:
2. Ի±նչ արժեքներ կընդունի SUCC(x) ֆունկցիան, եթե x-ը հավասար է.
ա) FALSE,
բ) 10,
գ) -7,
դ) ‘a’:
3. Ի±նչ արժեքներ կընդունի PRED(x) ֆունկցիան, եթե x-ը հավասար է.
ա) TRUE,
բ) -8,
գ) 100,
դ) ‘y’:
4. Եթե x=7 և y=5, ապա ի՞նչ արժեք կընդունի x-ը DEC(x,y)-ի արդյունքում.
ա) 2,
բ) 12:
5. Եթե a=7 և b=2, ապա ի՞նչ արժեք կընդունի a-ն INC(a,b)-ի արդյունքում.
ա) 10,
բ) 14,
գ) 9,
դ) որոշված չէ:
6. Եթե a=13, ապա ո±րն է ճիշտ.
ա) ODD(a)=TRUE,
բ) ODD(a)=FALSE:
7. Ինչպե±ս կարելի է [0;9] միջակայքի որևէ պատահական թիվ ստանալ:
8. Ինչպե±ս ստանալ [0;1) միջակայքի պատահական թիվ:
9. Ինչպե±ս ստանալ [10;19] միջակայքի պատահական թիվ:
22
¢1.6 ԹՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ
ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Թվաբանական արտահայտությունները կարող են բաղկացած լինել փակագծե-
րի և գործողությունների նշանների միջոցով իրար համակցված հաստատուններից,
փոփոխականներից, ստանդարտ ֆունկցիաներից: Կարելի է ասել, որ արտահայտու-
թյունները նոր արժեքներ ստանալու միջոցներ են հանդիսանում: Արտահայտությու-
նը, մասնավորապես, կարող է բաղկացած լինել միայն մեկ բաղադրիչից` հաստա-
տունից, փոփոխականից կամ ստանդարտ ֆունկցիայի կանչից. այս դեպքում ար-
տահայտության արժեքի տիպը համընկնում է տվյալ բաղադրիչի տիպի հետ: Ընդհա-
նուր դեպքում`
արտահայտության արժեքի տիպը որոշվում է դրա մեջ ներառված
արգումենտների տիպերից և դրանց նկատմամբ կիրառված
գործողություններից:
Պասկալում որոշված են հետևյալ գործողությունները.
ունար (մեկտեղանի)`
+ ,
- , NOT,
@,
մուլտիպլիկատիվ `
* ,
/ ,
DIV, MOD, AND, SHL, SHR,
ադիտիվ (երկտեղանի)`
+,
-, OR, XOR,
հարաբերման գործողություններ`
=,
<,
>,
>=,
<=,
<>, IN:
Ունար + և - գործողությունները կիրառվում են արգումենտի նշանի (դրական,
բացասական) իմաստով, ընդ որում` դրական արգումենտի նշանը կարելի է չտալ:
Արտահայտության արժեքը հաշվելիս դրանում կիրառված գործողությունների
կատարման առաջնահերթությունը նվազում է ըստ վերը բերված հաջորդականու-
թյան: Այսպիսով, ամենաառաջնահերթը ունար գործողություններն են, իսկ հարա-
բերման գործողություններն իրականացվում են ամենավերջին հերթին:
Նշենք, որ անհրաժեշտության դեպքում փակագծերի միջոցով կարելի է գործողու-
թյունների կատարման առաջնահերթությունը փոխել: Եթե արտահայտության մեջ
ներառված գործողությունները կատարման միևնույն առաջնահերթությունն ունեն,
ապա իրագործվում են հաջորդաբար` ձախից աջ:
Օրինակ` x + y/2 արտահայտության արժեքը հաշվելիս նախ y-ը կբաժանվի 2-ի
վրա, ապա ստացվածը կավելացվի x-ին: Իսկ (x + y)/2-ի դեպքում նախ կիրագործվի
x+y գումարի հաշվարկը, ապա արդյունքը կբաժանվի 2-ի վրա: x* y/2
արտահայ-
տության արժեքը հաշվելու համար (Պասկալում
*-ը կիրառվում է որպես բազմա-
պատկման նշան) գործողությունները կիրականացվեն ձախից աջ` նախ կբազմա-
պատկվեն x և y փոփոխականների արժեքները, ապա ստացված արտադրյալը կբա-
ժանվի 2-ի:
Այժմ բերենք վերը թվարկված գործողությունների համառոտ բացատրություննե-
րը:
23
Ունար.
+
դրական թիվ,
–
բացասական թիվ,
NOT
տրամաբանական բացասում, ընդ որում` NOT(TRUE)=FALSE, իսկ
NOT(FALSE)=TRUE,
@
օպերանդի հասցե:
Մուլտիպլիկատիվ.
*
բազմապատկում (եթե մասնակից օպերանդներից որևէ մեկն իրական է`
արդյունքն իրական թիվ է),
/
բաժանում (անկախ օպերանդների տիպից` արդյունքն իրական թիվ է),
DIV
ամբողջ տիպի օպերանդների բաժանում (արդյունքը նույնպես ամբողջ է),
MOD
ամբողջ տիպի օպերանդների բաժանման արդյունքի ամբողջ մնացորդի
ստացում,
AND տրամաբանական և (արդյունքը հավասար է TRUE միայն այն դեպքում,
երբ բոլոր մասնակից օպերանդները TRUE արժեք ունեն),
SHL
ամբողջ տիպի օպերանդի պարունակության տեղաշարժ դեպի ձախ
(ազատված բիթերը լրացվում են 0-ներով),
SHR
ամբողջ տիպի օպերանդի պարունակության տեղաշարժ դեպի աջ
(ազատված բիթերը լրացվում են 0-ներով):
Ադիտիվ.
+
գումարում. արդյունքն իրական է, եթե գումարելիներից մեկն իրական է,
–
հանում. արդյունքն իրական է, եթե օպերանդներից մեկն իրական է,
OR
տրամաբանական կամ. արդյունքը TRUE է, եթե գործողությանը մաս-
նակցող օպերանդներից որևէ մեկն ունի TRUE արժեք,
XOR բացառող կամ. արդյունքը TRUE է, եթե օպերանդները տրամաբանա-
կան տարբեր արժեքներ ունեն:
Հարաբերման գործողություններ.
=
ստուգում է օպերանդների հավասարությունը. արդյունքը TRUE է, եթե
օպերանդները հավասար են, հակառակ դեպքում` FALSE է,
<
եթե անհավասարման ձախ մասի արժեքը փոքր է աջ մասի արժեքից`
վերադարձվում է TRUE, հակառակ դեպքում` FALSE,
>
եթե անհավասարման ձախ մասի արժեքը մեծ է աջ մասի արժեքից` վե-
րադարձվում է TRUE, հակառակ դեպքում` FALSE,
<>
անհավասարման ստուգում. արդյունքը TRUE է, եթե օպերանդների ար-
ժեքներն իրար հավասար չեն,
<=
եթե անհավասարման ձախ մասի արժեքը փոքր է կամ հավասար աջ մա-
սի արժեքին` վերադարձվում է TRUE, հակառակ դեպքում` FALSE,
>=
եթե անհավասարման ձախ մասի արժեքը մեծ է կամ հավասար աջ մա-
սի արժեքին` վերադարձվում է TRUE, հակառակ դեպքում` FALSE:
Այն արտահայտությունները, որոնք պարունակում են NOT, AND, OR, XOR կամ
հարաբերման գործողություններ` տրամաբանական արժեք ունեն: Նման արտահայ-
տությունները կոչվում են տրամաբանական արտահայտություններ:
24
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
IN հարաբերման գործողությունը կիրառվում է երկու օպերանդների նկատ-
մամբ, որտեղ IN-ից ձախ ընկած մասում եղած արգումենտը պետք է լինի
ցանկացած կարգային տիպի, իսկ աջինը` նույն տիպի բազմություն կամ
իդենտիֆիկատոր:
NOT, AND, OR, XOR տրամաբանական գործողությունները կիրառելի են նաև
ամբողջ տիպի օպերանդների համար. այս դեպքում արդյունքը նույնպես ամ-
բողջ թիվ է (գործողություններն իրականացվում են օպերանդների համապա-
տասխան բիթերի հետ` ըստ 1.4 աղյուսակի):
Աղյուսակ 1.4
Տրամաբանական (կարգային) գործողություններ ամբողջ տիպի հետ
I օպերանդ
II օպերանդ
NOT
AND
OR
XOR
1
-
0
-
-
-
0
-
1
-
-
-
0
0
-
0
0
0
0
1
-
0
1
1
1
0
-
0
1
1
1
1
-
1
1
0
1. 2cosx+0.1sinx2 արտահայտությունը հանրահաշվակա±ն, թե տրամա-
բանական արտահայտություն է:
2. Եթե x=2, ապա ի՞նչ արժեքներ կընդունեն հետևյալ արտահայտու-
թյունները.
ա) (x>1) AND (x<7),
բ) (x>0) OR (x<-5),
գ) NOT (x>1),
դ) (x<3) XOR(x>15),
ե) 7 DIV x,
զ) 10 MOD x:
3. Ստորև բերված արտահայտությունները գրեք Պասկալ լեզվով.
ա) x3 + 8sinxcos3x + log34x2,
բ) (y +1)(x + (x2 + 1)2sin(x2 - 3 )-tg(y)),
գ)
,
դ)
,
ե)
,
զ) x7 + sin(cos(x + y)):
25
¢1.7 ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ:
ՎԵՐԱԳՐՄԱՆ ՕՊԵՐԱՏՈՐ: ՆԵՐՄՈՒԾՄԱՆ ՕՊԵՐԱՏՈՐ
Ծրագիրն առավել ընթեռնելի դարձնելու նպատակով ծրագրավորման լեզունե-
րում հատուկ միջոցներ` մեկնաբանություններ են կիրառվում: Պասկալում մեկնա-
բանությունը պայմանանշանների ցանկացած հաջորդականություն է, որն առնվում է
ձևավոր { } փակագծերի կամ (* *) նշանների մեջ: Օրինակ`
{Սա Պասկալ լեզվի մեկնաբանություն է:} կամ
(*Ծրագիրը հաշվում է առաջին 100 պարզ թվերի գումարը*) :
Մեկնաբանությունը կարելի է տեղադրել ծրագրի ցանկացած մասում:
Վերագրման օպերատորը (վերագրման գործարկու) ծառայում է փոփոխակա-
նին արժեք տալու համար: Ընդհանուր դեպքում այն կարելի է ներկայացնել հետևյալ
կերպ`
A:=B;
որտեղ A-ն վերագրման արդյունքում արժեք ստացող փոփոխականն է, իսկ B-ն` ցան-
կացած արտահայտություն, որի արժեքը պետք է լինի նույն տիպի, ինչ A փոփոխա-
կանինը:
Վերագրման օպերատորի աջ մասում առկա արտահայտության
արժեքը պետք է լինի ձախ մասի փոփոխականի տիպի (բացառություն
է կազմում այն դեպքը, երբ փոփոխականն իրական տիպի է, իսկ
արտահայտության արժեքը` ամբողջ, բայց ոչ հակառակը):
Պետք է հիշել, որ վերագրման արդյունքում A փոփոխականի ունեցած նախկին ար-
ժեքը ոչնչանում է: Նկատենք նաև, որ վերագրման օպերատորում պարտադիր կեր-
պով մասնակցող := պայմանանշանների համակցությունը գրառվում է իրար կից`
առանց դրանց միջև բացատանիշի: Օրինակ`
x:= 2;
{1}
x:= 5*(4+x);
{2}
Եթե բերվածը դիտարկենք որպես իրար հաջորդող հրամաններ, ապա ըստ {1} տո-
ղի` x փոփոխականը ստանում է 2 արժեքը: {2} տողի արդյունքում համակարգիչը նախ
x-ի ընթացիկ արժեքը (2) տեղադրելով աջ մասի արտահայտության մեջ` կհաշվի 4+x-
ի արժեքը (6), ապա ստացվածը բազմապատկելով 5-ով` արդյունքը կվերագրի x-ին:
Այսպիսով, արդյունքում x-ը նախկին (2) արժեքի փոխարեն կստանա 30 արժեքը:
Ծրագրի կատարման ընթացքում հաճախ անհրաժեշտ է լինում փոփոխականնե-
րին արժեքներ տալ ստեղնաշարից. այս գործընթացն անվանում են ընթացիկ տվյալ-
ների ներմուծում: Այդ նպատակով Պասկալում կիրառում են READ և READLN
հրամանները, որոնք կարելի է ընդհանուր ձևով նկարագրել հետևյալ կերպ.
26
READ (մուտքի փոփոխականների ցուցակ);
READLN (մուտքի փոփոխականների ցուցակ);
Այս հրամաններում առկա փակագծերում պետք է ստորակետով անջատելով`
թվարկել այն փոփոխականները, որոնց արժեքները պետք է տալ ստեղնաշարից:
Օրինակ`
READ(A,B,C);
{1}
կամ`
READLN(A,B,C);
{2}
Համակարգիչը հաջորդաբար կատարելով ծրագրում ներառված հրամանները`
ներմուծման հրամանն իրականացնելիս ընդհատում է աշխատանքը և սպասում
ստեղնաշարից մուտքի ցուցակում ներառված փոփոխականների քանակին համա-
պատասխան արժեքներ ներմուծելուն: Ընդ որում` ներմուծված արժեքները հաջոր-
դաբար վերագրվում են մուտքի ցուցակում թվարկված փոփոխականներին: Տվյալնե-
րը կարելի է ներմուծել միևնույն տողում` դրանք իրարից բացատանիշերով անջատե-
լով և ներմուծման գործընթացն ավարտելով ENTER ստեղնով, կամ տարբեր տողե-
րում` ամեն արժեք ներմուծելուց հետո սեղմելով ENTER ստեղնը:
READ և READLN հրամանների տարբերությունը տեսնելու համար շարունակենք
վերը բերված օրինակը քննարկել: Եթե A, B և C փոփոխականների արժեքները ներ-
մուծվում են READ հրամանով, ապա տվյալները կարելի է ներմուծել ցանկացած
եղանակով`
ա) 5
-7
8
(ENTER)
բ)
5
-7
(ENTER)
8
(ENTER)
գ)
5
(ENTER)
-7
(ENTER)
8
(ENTER)
Բերված բոլոր դեպքերում A փոփոխականը կստանա 5, B-ն` -7, իսկ C-ն` 8 արժեք:
Այժմ քննարկենք READLN-ի կիրառման դեպքը. եթե ներմուծումը կատարվի ա) եղա-
նակով, ապա արդյունքը համարժեք կլինի READ-ի արդյունքին, իսկ բ) և գ)
եղանակներն այլ արդյունք կտան: Բանն այն է, որ READLN հրամանն ENTER-ը հա-
մարում է ներմուծման գործընթացի ավարտ և այդ պատճառով բ) դեպքում A և B փո-
փոխականները արժեքներ կստանան, C-ն` ոչ, իսկ գ) դեպքում արժեք կստանա մի-
այն A-ն:
Եթե, օրինակ, փորձենք A, B, C փոփոխականների արժեքները ներմուծել
READLN(A,B);
{1}
READ(C);
{2}
հրամաններով և արժեքները ներմուծենք միևնույն տողի վրա, հետևյալ կերպ`
5
-7
8
(ENTER)
ապա արժեքներ կստանան միայն A-ն և B-ն, իսկ C-ի համար նախատեսված 8 ար-
ժեքը կանտեսվի. համակարգիչն ըստ {2} հրամանի կսպասի ևս մեկ արժեքի ներմուծ-
ման, որն էլ կվերագրի C-ին:
27
READLN հրամանն ունի կիրառման ևս մեկ եղանակ` առանց մուտքի ցուցակի.
READLN;
որի դեպքում համակարգիչն ընդհատում է ծրագրի ընթացքը, սպասում ստեղնաշարի
ցանկացած ստեղն սեղմելուն, որից հետո շարունակում է աշխատանքը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Միևնույն տիպի սահմանային պայմանանշանների միջոցով չի կարելի
ներդրված մեկնաբանություններ ստեղծել, սակայն մի տիպի սահմանազա-
տիչների մեջ կարելի է մյուս տիպի սահմանազատիչներով մեկնաբանություն
ներդնել`
{. . . (*
*) . . .} կամ
(*. . . {
} . . . *):
READ, READLN հրամաններն իրականում ստանդարտ ենթածրագրեր են`
առավել լայն գործածման հնարավորություններով:
1. Պասկալում մեկնաբանություններ ստեղծելու քանի± եղանակ կա:
Որո±նք են:
2. Ո±րն է ծրագրում մեկնաբանություններ տեղադրելու նպատակը:
3. Ո±ր գրառումներն են ճիշտ վերագրումներ.
ա) a: = 5;
բ) 7: = C;
գ) d: = 5*sin(x);
4.
Եթե x-ը իրական փոփոխական է, ապա ո±ր գրառումներն են ճիշտ.
ա) x: = 3*ln(5);
բ) X: = -2;
գ) X: = ’C’;
դ) x: = true;
5. Ներմուծման քանի± հրաման գիտեք:
6. Ո±րն է READ և READLN հրամանների տարբերությունը:
28
¢1.8ԱՐՏԱԾՄԱՆ ՕՊԵՐԱՏՈՐ: ԱՐՏԱԾՄԱՆ ՁԵՎԱՉԱՓ
Ծրագրի աշխատանքի ընթացքում ստացված տվյալները էկրանին արտածելու
համար կիրառում են WRITE և WRITELN հրամանները, որոնց ընդհանուր տեսքը
հետևյալն է.
WRITE( ելքի ցուցակ );
WRITELN( ելքի ցուցակ );
որտեղ ելքի ցուցակը կարող է հաստատուն արժեքներ, փոփոխականներ, ապաթար-
ցերի (‘ ‘) մեջ առնված տեքստային ինֆորմացիա, տրամաբանական և թվաբանա-
կան արտահայտություններ պարունակել:
WRITE և WRITELN հրամանների աշխատանքի տարբերությունը տեսնելու հա-
մար քննարկենք հետևյալ օրինակը.
WRITE (4); WRITE(5); WRITE(6);
{1}
WRITELN(4,5);
{2}
WRITE(6);
{3}
{1} դեպքում մեկ տողի վրա, իրար կից կարտածվեն ելքի ցուցակներում ներառ-
ված 4, 5 և 6 թվերը, արդյունքում էկրանին կտեսնենք 456 թիվը:
{2} դեպքում մեկ տողի վրա կարտածվեն միայն 4-ն ու 5-ը, կազմելով 45, իսկ 6-ը
կարտածվի հաջորդ տողում (ըստ {3} հրամանի):
Այսպիսով` WRITELN-ը, ի տարբերություն WRITE-ի, իր ելքի ցուցակում ներառ-
վածն արտածելուց հետո տողադարձ է իրականացնում: Արտածման հրամաններում
ապաթարցերի մեջ ներառված ցանկացած ինֆորմացիա արտածվում է անփոփոխ.
օրինակ` WRITE(‘Ես աշակերտ եմ’); հրամանով էկրանին կբերվի Ես աշակերտ եմ,
իսկ WRITELN(‘a=’,5); հրամանով` a=5 հաղորդագրությունը:
Արտածվող տվյալները էկրանին առավել ընթեռնելի տեսքով ներկայացնելու
նպատակով կարելի է տվյալների արտածման գործընթացը ղեկավարել ծրագրային
միջոցներով:
WRITE և WRITELN հրամանների միջոցով արտածվող յուրաքանչյուր բաղադրի-
չին հաջորդող վերջակետ (:) նշանից հետո կարելի է տալ համապատասխան տվյալն
արտածելու համար տրամադրվող դիրքերի ցանկալի քանակը (դաշտի լայնության
չափը)` հետևյալ կերպ.
WRITE(x:k);
որտեղ x-ը արտածվող փոփոխականն է, k-ն այն դիրքերի քանակը, որը պետք է
տրամադրվի x-ի արժեքին: Եթե x-ը ամբողջ տիպի փոփոխական է, որի թվանշաննե-
րի քանակը (բացասական թվի դեպքում ներառյալ նաև նշանը) տրված k-ից քիչ է,
ապա x-ի արժեքն արտածելիս ձախ մասից կլրացվի համապատասխան քանակու-
թյամբ բացատանիշերով: Օրինակ, եթե a=72, և տրվել է WRITE(‘a=’, a : 5); հրամա-
նը, ապա կարտածվի a=
72
ինֆորմացիան, որտեղ
-ով նշվել է բացատա-
նիշը:
29
Եթե k-ն ավելի փոքր է, քան արտածվող թվի թվանշանների քանակը, ապա k-ի մե-
ծությունն անտեսվում է, և թիվն արտածվում է ամբողջությամբ` սկսած ընթացիկ դիր-
քից:
Եթե արտածվող տվյալն իրական տիպի է, ապա արտածման ձևաչափ չնշելու
դեպքում արժեքն արտածվում է, այսպես կոչված, էքսպոնենտային տեսքով, այն նա-
խապես բերելով նորմալ տեսքի, որտեղ տասնորդական կետից ձախ միայն մեկ
թվանշան է գրվում: Օրինակ, եթե a-ն իրական տիպի է, որի արժեքը 52.15 է, ապա
դրա արժեքը կարտածվի 5.2150000000E+01 տեսքով, որն, իհարկե, հարմար չէ ըն-
թերցել:
Նման դեպքերում արտածվող ինֆորմացիան առավել ընթեռնելի դարձնելու նպա-
տակով հնարավորություն կա արտածման դաշտի լայնությունից զատ տալու նաև
տասնորդական կետից հետո պահանջվող թվանշանների քանակը (թվի ճշտության
չափը)` հետևյալ կերպ` WRITE(x:k:m); : Օրինակ, եթե a-ի 52.15 արժեքն արտածելու
համար կիրառվեր WRITE(‘a=’,a:10:2); հրամանը, ապա արդյունքում կտեսնեինք
a=
52.15
ինֆորմացիան:
Եթե WRITE(x:k:m) հրամանով արտածվող x-ի արժեքում տասնորդական կետին
հաջորդող մասը m հատից ավելի թվանշաններ է պարունակում, ապա արտածվող թի-
վը կլորացվում է` ըստ մաթեմատիկայում ընդունված օրենքների:
Օրինակ` եթե x=101.567, և այն արտածվում է WRITE(‘x=’,x:10:2); հրամանով,
ապա կստացվի`
x=
101.57:
Եթե m-ի արժեքը մեծ է թվի տասնորդական մասի թվանշանների քանակից, ապա
արտածվելիս թվի վերջում համապատասխան քանակությամբ 0-ներ են կցագրվում:
Օրինակ` եթե նախորդ դեպքում տրված լիներ WRITE(‘x=’,x:10:4); հրամանը, կս-
տանայինք x =
101.5670 պատասխանը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
WRITE, WRITELN հրամաններն իրականում ստանդարտ ենթածրագրեր են`
առավել լայն գործածման հնարավորություններով:
Եթե իրական թիվ արտածելիս WRITE(x:k:m); հրամանում m-ի արժեքը տրվի
0, այսինքն WRITE(x:k:0) տեսքով, ապա տասնորդական կետը և թվի դրան
հաջորդող կոտորակային մասը չեն արտածվի:
Տվյալների ներմուծման գործընթացն առավել հասկանալի դարձնելու նպա-
տակով յուրաքանչյուր ներմուծվող փոփոխականի համար կարելի է նախ կի-
րառել WRITE հրամանը` ելքի ցուցակում ապաթարցերի մեջ տվյալ փոփո-
խականի վերաբերյալ ինֆորմացիա տալով: Օրինակ`
WRITE(‘x=’); READ(x);
WRITE(‘y=’); READ(y);
30
1. Ո±րն է WRITE և WRITELN հրամանների տարբերությունը:
2. x-ը ամբողջ փոփոխական է, որի արժեքը 215 է: Ի±նչ կարտածվի
WRITE(‘x=’, x:2) հրամանով`
ա) x = 21
բ) x = 15
գ) x = 215
3. y-ը իրական
փոփոխական է, որի արժեքը -16.127 է: Ի±նչ կարտածվի
WRITE(‘y=’, y:4:2); հրամանով`
ա) x = -16.
բ) x = -16.1
գ) x = -16.12
դ) x = -16.13
ե) y = -16.127
¢1.9 ԳԾԱՅԻՆ ԱԼԳՈՐԻԹՄՆԵՐԻ ԾՐԱԳՐԱՎՈՐՈՒՄ
9-րդ դասարանի դասընթացից ծանոթ եք ալգորիթմ հասկացությանն ու դրա նկա-
րագրման եղանակներին: Համառոտ կերպով հիշենք ալգորիթմներից հայտնի նյութը:
Ալգորիթմը քայլերի (գործողությունների) կարգավորված հաջորդականություն է,
որը հանգեցնում է սպասված արդյունքին:
Ալգորիթմ նկարագրելու տարբեր եղանակներից մենք ծանոթացել ենք բառա-
բանաձևային և գրաֆիկական եղանակներին: Քանի որ օգտվելու ենք ալգորիթմի
նկարագրման գրաֆիկական եղանակից` վերհիշենք դրանում կիրառվող բլոկների
նշանակությունները.
հաշվարկների կատարման և վերագրման գործողություն,
պայմանի ստուգում և հաշվման գործընթացի այլընտրան-
քային շարունակում,
տվյալների ներմուծում, տվյալների արտածում,
ցիկլային գործընթացի կազմակերպում,
ալգորիթմի սկիզբ,
31
ալգորիթմի ավարտ,
ալգորիթմի հոսքի ընդհատված մասերի կապի միջոց:
Ալգորիթմները` կախված տվյալ պահին լուծվող խնդրից, կարող են լինել գծային,
ճյուղավորված և ցիկլային:
Գծային են կոչվում այն ալգորիթմները, որոնցում, պարամետրերի արժեքներից
անկախ գործողությունները կատարվում են միշտ միևնույն հաջորդականությամբ`
վերից վար, յուրաքանչյուրը` միայն մեկ անգամ:
Դիտարկենք հետևյալ խնդիրը.
Տրված է եռանիշ n թիվը: Պահանջվում է հաշվել թիվը կազմող բաղադրիչ
թվանշանների գումարը:
Նախ կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 1.3), ապա` ծրագիրը:
Նկ.1.3. Եռանիշ թվի թվանշանների գումարի հաշվման ալգորիթմ
Բերված ալգորիթմում կիրառվել են ամբողջ թվերի համար սահմանված DIV և
MOD ստանդարտ ֆունկցիաները, որտեղ a DIV b -ն վերադարձնում է a-ն b-ի բաժա-
նելիս ստացվող ամբողջ արժեքը (օրինակ` 7 DIV 3=2), իսկ MOD-ը` այդ բաժանման
ամբողջ մնացորդը (օրինակ` 7 MOD 3=1):
Եթե, օրինակ` n=672, ապա 3-րդ բլոկով կստանանք` a = 672 DIV 100 = 6, 4-րդ բլո-
կով` b = (672 - 100 ⋅ 6) DIV 10=7, իսկ 5-րդով` c = 672 MOD 10 = 2:
Այսպիսով, a, b, c փոփոխականների մեջ ստացվել են եռանիշ թվի բաղադրիչնե-
րը, մնում է 6-րդ բլոկով արտածել պահանջվող գումարը:
32
Կազմենք ծրագիրը.
PROGRAM Eranish;
VAR n:Word;
{Սա եռանիշ թիվն է:}
a,b,c: BYTE; {a-ն հարյուրավորն է, b-ն տասնավորը, c-ն միավորը}
BEGIN
WRITE(‘n=’); READ(n); { եռանիշ թվի (n) ներմուծում }
a:=n DIV 100; {Հարյուրավորի ստացում}
b:=(n-100*a) DIV 10; {Տասնավորի ստացում}
c:=n MOD 10; {Միավորի ստացում}
WRITELN( ‘n-ի թվանշանների գումարը =’,a+b+c:4)
END.
Ծրագրում n-ը հայտարարված է որպես WORD տիպի փոփոխական, քանի որ այն
պետք է պարունակի դրական ամբողջ թիվ, բայց չի կարող բնութագրվել որպես BYTE,
քանի որ BYTE-ում տեղավորվող ամենամեծ թիվը 255-ն է (իսկ եռանիշի վերին եզրը
999 է): a,b,c փոփոխականների արժեքները նույնպես դրական ամբողջ թվեր են,
որոնց արժեքները չեն կարող 9-ից մեծ լինել. նման արժեքների համար առավել հար-
մար է BYTE տիպը:
Նկատեք, որ ծրագրում բոլոր հրամաններն ավարտվել են ;-ներով, բացի END-ին
նախորդող հրամանից. պատճառն այն է, որ END-ը ոչ միայն սահմանափակում է
BEGIN-ով սկսված բլոկը, այլև ավարտում իրեն նախորդող օպերատորը: Այսպիսով,
կետ-ստորակետն այս դեպքում կլիներ ավելորդ, և Պասկալի կոմպիլյատորը չնայած
որևէ սխալ չէր գտնի, սակայն ՙկմտածեր՚, թե END-ի և վերջին օպերատորի միջև
օպերատոր կա. նման հրաման չպարունակող օպերատորն անվանում են դատարկ
օպերատոր: Դատարկ օպերատոր կա նաև երկու իրար հաջորդող կետ-ստորակետ-
ների միջև: Օրինակ` x:=8; ; y:=-7; :
Ինչպես երևում է վերը բերված ծրագրից` գծային ալգորիթմների օգնությամբ լուծ-
վող հաշվարկային խնդիրները կարող են պարունակել միայն ներմուծման, արտած-
ման հրամաններ և, հաշվարկներ կատարելու համար` վերագրման օպերատորներ:
Դիտարկենք գծային ալգորիթմով լուծվող ևս մի խնդիր.
x, b, c պարամետրերի ցանկացած իրական արժեքների համար հաշվել և
արտածել y-ի արժեքը, եթե y = (b + c)3 + log8(b + c)2 -xsin(b + c):
Նախ կառուցենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման
(նկ. 1.4).
Նկ.1.4. y = (b + c)3 + log8(b + c)2 -xsin(b + c) արտա-
հայտության հաշվման ալգորիթմ
33
3-րդ բլոկում մտցված լրացուցիչ d փոփոխականի մեջ պահվել է b + c արտահայ-
տության արժեքը, որպեսզի 4-րդ բլոկում ներառված արտահայտության արժեքը
հաշվարկելիս b + c-ի արժեքը մի քանի անգամ չհաշվենք: Գրենք ծրագիրը.
PROGRAM Hashvark;
VAR d,b,c,x,y:REAL;
{1}
BEGIN
WRITE(‘b=’); READ(b);
WRITE(‘c=’); READ(c);
WRITE(‘x=’); READ(x);
d:=b+c;
y:=EXP(3*LN(d))+LN(SQR(d))/ LN(8)-x*SIN(d) ;
{2}
WRITELN(‘y=’,y :8 :3)
END.
{1} տողում հայտարարվել են խնդրի լուծման գործընթացում կիրառվող բոլոր փո-
փոխականները, ընդ որում` b, c, x պարամետրերն իրական են` ըստ խնդրի պահան-
ջի, d-ն պետք է պարունակի b+c-ի արժեքը, որը նույնպես իրական կլինի, իսկ y-ն
իրական է, քանի որ պետք է ստացվի իրական արժեք ներկայացնող արտահայտու-
թյունից:
{2} տողում կատարված հաշվարկի մեջ d3-ը հաշվվել է EXP(3*LN(d)) բանաձևով`
ըստ ab = lb⋅ina մաթեմատիկական առնչության, իսկ log8d2-ն հաշվվել է լոգարիթմի
մի հիմքից այլ հիմքին անցնելու կանոնով (քանի որ Պասկալում հայտնի է միայն
բնական հիմքով լոգարիթմը) և 8 հիմքով լոգարիթմից անցում է կատարվել բնական
հիմքի`
:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Ծրագիր կազմելիս պահանջվող տվյալների ճիշտ հայտարարությունը
կարևորվում է նրանով, որ համակարգչի օպերատիվ հիշողությունն անհրա-
ժեշտ է ռացիոնալ օգտագործել:
1.
Գծային ալգորիթմներում ո±ր հրամաններն ու օպերատորներն են
կիրառվում:
2. Ո±րն է դատարկ օպերատորը, ինչպե±ս է այն կազմվում:
3. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
34
¢1.10 ՃՅՈՒՂԱՎՈՐՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԸ ԱԼԳՈՐԻԹՄՆԵՐՈՒՄ:
ՃՅՈՒՂԱՎՈՐՄԱՆ (ՊԱՅՄԱՆԻ) ՕՊԵՐԱՏՈՐ
Գործնականում խնդիրների լուծման ալգորիթմները, ի տարբերություն գծայինի,
հաճախ ճյուղավորումներ են պարունակում. դա պայմանավորվում է լուծման մեջ
առկա պայմաններով, որոնցից կախված խնդրի հետագա լուծումը շարունակվում է
տարբեր ճանապարհներով:
Հիշենք, որ այն ալգորիթմը, որտեղ ստուգվող պայմանից կախված խնդրի լուծման
գործընթացը շարունակվում է տարբեր ուղիներով, անվանում են ճյուղավորված, իսկ
տվյալ ուղիները` ճյուղեր:
Որպես օրինակ դիտարկենք ax2 + bx + c = 0 քառակուսի հավասարման (a ≠ 0)
իրական արմատները գտնելու ալգորիթմը:
Նկ. 1.5. Քառակուսի հավասարման արմատները փնտրելու ալգորիթմը
Բլոկ-սխեմայից երևում է, որ 4-րդ բլոկում ներառված պայմանի ճշմարիտ (TRUE)
կամ կեղծ (FALSE) լինելուց կախված խնդրի լուծումը շարունակվում է տարբեր ուղ-
ղություններով: Ընդ որում` պայմանի կեղծ լինելու դեպքում ըստ 8-րդ բլոկում ներառ-
35
ված պայմանի ընդունած արժեքի` ալգորիթմի մեջ մեկ այլ ճյուղավորում է առաջա-
նում:
Ճյուղավորումներ պարունակող ալգորիթմները ծրագրավորելու նպատակով Պասկա-
լում պայմանի օպերատոր է նախատեսված, որն ունի հետևյալ ընդհանուր տեսքը.
IF a THEN b ELSE c;
որտեղ a-ն տրամաբանական արտահայտություն է, b-ն և c-ն` ցանկացած օպերա-
տորներ կամ BEGIN ու END բառերի միջև առնված օպերատորների համախմբու-
թյուն` բլոկ:
Եթե պայմանի օպերատորը ծրագրավորում է նկ.1.6 ա)-ում բերված տիպի գոր-
ծընթաց, ապա կիրառվում է պայմանի օպերատորի համառոտ տեսքը` IF a THEN
b; , իսկ նկ. 1.6 բ)-ում բերվածի դեպքում IF a THEN b ELSE c; տեսքի պայմանի օպե-
րատորը, որն անվանում են ընդարձակ:
ա)
բ)
Նկ. 1.6. Ալգորիթմների ճյուղավորումը
Այժմ կազմենք քառակուսի հավասարման արմատների որոշման ալգորիթմին
(նկ. 1.5) համապատասխանող ծրագիրը.
PROGRAM Qar_Havasarum;
VAR a,b,c,z,d:REAL;
x1,x2,x:REAL;
BEGIN WRITE(‘a=’); READ(a);
WRITE(‘b=’); READ(b);
WRITE(‘c=’); READ(c);
d:=SQR(b)-4 * a * c;
{1}
z:=2 * a;
{2}
IF d>0 THEN
BEGIN
x1:=(-b-SQRT(d)) / z;
x2:=(-b+SQRT(d)) / z;
WRITELN(‘x1=’,x1:10:2,’
‘:3, ‘x2=’,x2:10:2)
{3}
END
36
ELSE IF d=0 THEN
BEGIN
x : = - b / z;
WRITELN(‘հավասարումը մեկ արմատ ունի` x=’,x:10:2)
END
ELSE WRITELN(‘հավասարումը իրական թվերի
բազմության մեջ լուծում չունի’)
END.
Ծրագրի {1} տողում հաշվարկվել ու d-ի մեջ պահպանվել է քառակուսի հավասար-
ման որոշիչը, իսկ {2} տողում z-ին վերագրվել է 2*a-ի արժեքը` չնայած բլոկ-սխեմա-
յում դրա անհրաժեշտությունը չէր զգացվում: Բանն այն է, որ 2*a-ի արժեքը ծրագ-
րում անհրաժեշտ է եղել կիրառել մի քանի անգամ և մեկ անգամ հաշվելով ու պահ-
պանելով` ծրագրի արագագործությունը դրանից միայն կշահի:
Դիտելով նկ. 1.6-ում բերված բլոկ-սխեման, նկատենք, որ 4-րդ և 8-րդ բլոկներում
ներառված պայմաններից յուրաքանչյուրի ճշմարիտ լինելու դեպքում պետք է իրա-
գործվեն մեկից ավելի գործողություններ: Պայմանի ճշմարիտ կամ կեղծ լինելու դեպ-
քում, երբ անհրաժեշտություն է առաջանում մեկից ավելի օպերատորներ իրակա-
նացնել, այդ օպերատորներից կազմվում է բլոկ (համապատասխան օպերատորներն
առնվում են BEGIN և END բառերի մեջ):
{3} մեկնաբանությամբ տողում կիրառված WRITELN հրամանով x1 և x2 արմատ-
ների արժեքներն արտածվում են միևնույն տողի վրա: Որպեսզի դրանք իրարից փո-
խանջատվեն, արտածվող պարամետրերի միջև մտցվել է ‘
‘ : 3 պարամետրը, ըստ
որի x1-ի և x2-ի արժեքներն իրարից կտարանջատվեն 3 իրար կից բացատանիշերով:
Քննարկենք հետևյալ խնդիրը. եթե տրված a, b և c ամբողջ փոփոխականնե-
րի արժեքները հավասար են 1-ի` արտածել 1, հակառակ դեպքում (եթե դրան-
ցից թեկուզ մեկը հավասար չէ 1-ի) արտածել 0 թիվը:
Նախ կառուցենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 1.7):
Փորձենք խնդրի պահանջը ձևակերպել մեկ այլ եղանակով` եթե միաժամանակ
ճիշտ են a=1 և b=1 և c=1 պայմանները, այլ խոսքով` եթե նշված պայմանները հա-
մակարգելի են` արտածել 1, հակառակ դեպքում` 0: Համակարգելի պայմանները
բլոկ-սխեմայում իրար կցվում են պայմանների ճշմարիտ
(այո)
ճյուղերի ուղղու-
թյուններով:
Այսպիսով, խնդրի պահանջն արտահայտվում է մի քանի պայմանների հա-
մադրմամբ` ունենք բաղադրյալ պայման, որտեղ պարզ պայմաններն իրար են կցվե-
լու AND առանցքային բառի միջոցով:
AND-ի միջոցով կազմավորված բաղադրյալ պայմանը ճշմարիտ է,
եթե ճշմարիտ են բոլոր բաղադրիչ պայմանները և դրանցից թեկուզ
մեկի կեղծ լինելու դեպքում կեղծ է ամբողջ բաղադրյալ պայմանը:
37
Նկ.1.7. Ճյուղավորված ալգորիթմի օրինակ
Կազմենք նկ. 1.7-ում բերված բլոկ-սխեմայի ծրագիրը.
PROGRAM Baxadryal;
VAR a,b,c:BYTE;
BEGIN WRITE(‘a=’); READ(a);
WRITE(‘b=’); READ(b);
WRITE(‘c=’); READ(c);
IF (a =1)AND(b =1)AND(c =1) THEN WRITELN(1)
ELSE WRITELN(0)
END.
Այժմ լուծենք հետևյալ խնդիրը. արտածել YES, եթե a, b, c իրական թվերի մեջ
գոյություն ունեն իրար հավասար թվանշաններ, հակառակ դեպքում` NO հա-
ղորդագրությունը:
Նախ կազմենք խնդրի բլոկ-սխեման:
38
Նկ. 1.8. Ճյուղավորված ալգորիթմի օրինակ
Այս խնդրի պահանջը ևս փորձենք այլ կերպ ձևակերպել. եթե ճշմարիտ է a=b կամ
a=c, կամ b=c պայմաններից գոնե մեկը, այլ խոսքով, եթե ունենք համախմբելի պայ-
մաններ, ապա արտածել YES, հակառակ դեպքում` NO: Համախմբելի պայմանները
բլոկ-սխեմայում իրար կցվում են պայմանների կեղծ (ոչ) ճյուղերի ուղղություններով:
Այսպիսով, վերը բերվածը բաղադրյալ պայման է, որտեղ պարզ պայմաններն
իրար կցվելու են OR առանցքային բառի միջոցով:
OR-ի միջոցով կազմավորված բաղադրյալ պայմանը ճշմարիտ է, եթե
ճշմարիտ է այն կազմող բաղադրիչ պարզ պայմաններից գոնե մեկը:
Կազմենք նկ. 1.8-ում բերված ալգորիթմին համապատասխանող ծրագիրը.
PROGRAM Yes_No;
VAR a,b,c:REAL;
BEGIN WRITE(‘a =’); READ(a);
WRITE(‘b =’); READ(b);
39
WRITE(‘c =’); READ(c);
IF (a = b)OR(a = c)OR(b = c) THEN WRITELN(‘YES’)
ELSE WRITELN(‘NO’)
END.
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Բաղադրյալ պայմանը ծրագրավորելիս այն կազմող յուրաքանչյուր պարզ
պայման պետք է առնել փակագծերի ( ) մեջ:
Եթե պայմանի օպերատորները ներդրված են, ապա հերթական ELSE-ը հա-
մապատասխանում է դրան նախորդող մոտակա IF-ին:
1. Ո±ր ալգորիթմն է համարվում ճյուղավորված:
2. Պասկալում ճյուղավորված ալգորիթմների ծրագրավորման նպա-
տակով ի՞նչ օպերատոր են կիրառում:
3. Քանի± հնարավոր տեսք ունի պայմանի օպերատորը, ինչպե±ս են
դրանք կոչվում:
4.
Բաղադրյալ պայմանը կազմող համախմբելի պարզ պայմանների բլոկները
ո±ր ճյուղերով են կցվում միմյանց և ինչպե±ս են ծրագրավորվում:
5. Տրված են երեք դրական թվեր: Արտածել YES, եթե այդպիսի երկարություն-
ներ ունեցող հատվածներով հնարավոր է եռանկյունի կառուցել, հակառակ
դեպքում` NO հաղորդագրությունը:
6. Տրված են երեք թվեր: Արտածել YES, եթե տրված թվերից գոնե մեկը զույգ է,
այլապես` NO հաղորդագրությունը:
7. Տրված են երեք թվեր: Արտածել YES, եթե այդ թվերի մեջ կան իրար հակա-
դիր թվեր, հակառակ դեպքում` NO հաղորդագրությունը:
8. Տրված է քառանիշ թիվ: Հաշվել և արտածել քառանիշ թվի հարաբերության
արժեքը հազարավորների և միավորների թվանշանների գումարին, եթե քա-
ռանիշ թիվը փոքր է 5000-ից, հակառակ դեպքում արտածել քառանիշ թիվը:
9. Տրված է եռանիշ թիվ: Հաշվել և արտածել եռանիշ թվի թվանշաններից փոք-
րագույնի արժեքը:
10. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման բլոկ-սխե-
մաներն ու ծրագրերը:
40
¢1.11 ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՕՊԵՐԱՏՈՐ
Ընտրության օպերատորն իր գործողությամբ նման է պայմանի օպերատորին:
Այս օպերատորի ընդհանուր տեսքն այսպիսին է.
CASE a OF
c1: b1;
c2:b2;
cn: bn
ELSE BNN;
END;
որտեղ`
a-ն կարգային տիպի արժեք ունեցող արտահայտություն է,
c1...cn -ը կարգային տիպի հաստատուններ են,
b1... bn, bnn -ը ցանկացած օպերատորներ են կամ բլոկ:
Ընտրության օպերատորն աշխատում է հետևյալ կերպ. համակարգիչը հերթով,
վերից վար ստուգում է, թե a արտահայտության արժեքը c1, c2, ..., cn արժեքներից
որի հետ է համընկնում. եթե այդպիսի արժեք կա թվարկվածների մեջ, ապա իրա-
գործվում է այդ արժեքին երկու կետից (:) հետո հաջորդող օպերատորը կամ բլոկը,
հակառակ դեպքում` ELSE-ին հաջորդողը:
Այս գործընթացում որոշիչ դեր ունեցող արտահայտությունը` a-ն, անվանում են
ընտրիչ:
Ընտրության օպերատորում ELSE բաղադրիչը կարող է բացակայել. այս դեպքում,
եթե թվարկված հաստատուններից ոչ մեկի արժեքը չի համընկնում ընտրիչ արտա-
հայտության արժեքի հետ, ապա ընտրության օպերատորն ուղղակի դիտարկվում է
որպես դատարկ օպերատոր և ծրագրի կատարման ընթացքը հանձնվում է CASE-ն
ավարտող END-ին հաջորդող օպերատորին:
Եթե CASE-ի ընտրիչի մի քանի արժեքների դեպքում պետք է իրականացվի
միևնույն օպերատորը կամ բլոկը, ապա այդ արժեքները կարելի է թվարկել` իրարից
անջատելով ստորակետերով, վերջում դնել : նշանն ու տալ համապատասխան օպե-
րատորը կամ բլոկը, օրինակ` հետևյալ կերպ.
CASE a OF
c1: b1;
c2, c3, c4:b2;
cn: bn
ELSE BNN;
END;
41
Ընտրության օպերատորի աշխատանքին ծանոթանալու նպատակով դիտարկենք
հետևյալ խնդիրը. ներմուծված սիմվոլային s պայմանանշանի +, -, *, / արժեք-
ների դեպքում արտածել համապատասխանաբար գումարում, հանում, բազ-
մապատկում և բաժանում բառերը, այլ պայմանանշանների դեպքում արտա-
ծել ‘սա թվաբանական գործողություն չէ’ տեքստը:
PROGRAM Case_Select;
VAR s:CHAR;
BEGIN WRITE(‘s=’); READLN(s);
CASE s OF
‘-’: WRITE(‘հանում’);
‘+’: WRITE(‘գումարում’);
‘*’: WRITE(‘բազմապատկում’);
‘/’: WRITE(‘բաժանում’)
ELSE WRITELN(‘սա թվաբանական գործողություն չէ’)
END
END.
Ծրագիրը նախ ստեղնաշարից ներմուծում է սիմվոլային տիպի s փոփոխականի
արժեքը, ապա ընտրության CASE օպերատորը սկսում է վերից վար հերթով ստուգել,
թե ‘+’, ‘-’, ‘*’, ‘/’ պայմանանշաններից որի հետ է համընկնում ներմուծվածը: Եթե
մեկնումեկի հետ համընկնում է, ապա իրագործվում է համապատասխան տողում
գրված արտածման հրամանն ու ընտրության օպերատորն ավարտում է աշխատան-
քը, իսկ եթե չի համընկնում նշված արժեքներից ոչ մեկի հետ` իրագործվում է CASE-ում
ներառված ELSE-ին հաջորդող արտածման հրամանը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
CASE-ում կիրառված ELSE-ից առաջ ավարտված օպերատորը կարելի է վեր-
ջացնել ;-ով:
Եթե CASE-ի ընտրիչի որևէ արժեքի դեպքում անհրաժեշտ է մեկից ավելի
օպերատորներ իրականացնել, ապա դրանք պետք է առնել BEGIN և END
առանցքային բառերի մեջ:
Սիմվոլային փոփոխականի արժեքը պետք է ծրագրում անպայման ներմու-
ծել READLN հրամանի միջոցով:
1. Ընտրության օպերատորն իր իմաստով ձեզ հայտնի ո±ր օպերատո-
րին է նման:
2. Ծրագրի հետևյալ հատվածը փոխարինեք գործողության առումով
դրան համազոր պայմանի օպերատորով.
CASE k OF
1: WRITE(1);
2:WRITE(2);
ELSE WRITE(0)
END;
42
3. Ըստ ստեղնաշարից ներմուծված x և y իրական թվերի և c պայմանանշանի
արժեքների, գրել հետևյալ խնդրի լուծման ծրագիրը. եթե c պայմանանշանը
+ է` հաշվել և արտածել x + y-ի արժեքը,
- է` հաշվել և արտածել x - y-ի արժեքը,
* է` հաշվել և արտածել x * y-ի արժեքը,
/ է, հաշվել և արտածել x / y-ի արժեքը,
իսկ այլ արժեքի դեպքում` արտածել ‘Սխալ գործողություն է ներմուծվել’
տեքստը:
¢1.12 ԿՐԿՆՈՒԹՅԱՆ (ՑԻԿԼԻ) ՕՊԵՐԱՏՈՐՆԵՐ
9-րդ դասարանի դասընթացից արդեն ծանոթ եք կրկնողական (շրջափուլային)
կամ, այսպես կոչված, ցիկլային բնույթ կրող գործառույթներին: Վերհիշենք, որ ալգո-
րիթմներում գործողութունը կամ գործողությունների խումբը որոշակի անգամ կրկնե-
լու նպատակով կիրառում են պարամետրով ցիկլային կառուցվածքներ, որոնք բլոկ-
սխեմաներում ներկայացվում են մոդիֆիկացիայի բլոկի միջոցով տրվող ընդհանրա-
կան սխեմայով` (նկ. 1.9):
Նկ. 1.9. Պարամետրով ցիկլային կառուցվածքի ընդհանրական սխեմա
Կրկնողական գործընթացներին ծանոթանալու նպատակով դիտարկենք հետևյալ
խնդիրը` արտածել 1-ից 10 միջակայքի ամբողջ թվերը:
Կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 1.10):
Այստեղ ցիկլում ներառված միակ գործողության (i փոփոխականի արտածում)
կրկնությունների քանակը հայտնի է` 10 անգամ: Այսպիսի գործառույթները ծրագրա-
վորելու համար պարամետրով ցիկլի օպերատոր են կիրառում, որը Պասկալում ու-
նի հետևյալ ընդհանուր տեսքը.
FOR ցիկլի պարամետր := ցիկլի պարամետրի առաջին արժեք TO ցիկլի
պարամետրի վերջնական արժեք DO ցիկլի մարմին;
43
Նկ. 1.10. 1-ից 10 միջակայքի ամբողջ թվերի արտածման բլոկ-սխեմա
Ցիկլի պարամետրն օգտագործվում է այն իր սկզբնական արժեքից մինչև վերջ-
նականը 1-ով փոփոխելու համար: Այս օպերատորն անվանում են ցիկլի աճող պա-
րամետրով օպերատոր: Այստեղ FOR, TO և DO բառերն առանցքային բառեր են:
Գրենք նկ. 1.10-ում բերված բլոկ-սխեմային համապատասխանող ծրագիրը.
PROGRAM Par_Cikl1;
VAR i:BYTE;
BEGIN
FOR i:=1 TO 10 DO
{1}
WRITELN(i)
{2}
END.
{1} տողում գրվածի համաձայն` ծրագրի սկզբում ցիկլի i պարամետրը ստանում է
1 նախնական արժեք, որը համեմատվում է պարամետրի վերջնական արժեք հանդի-
սացող 10-ի հետ: Եթե պարզվեր, որ պարամետրի նախնական 1 արժեքն ավելի մեծ
է, քան վերջնական 10 արժեքը, ապա ցիկլը (ոչ մի անգամ չիրագործելով ցիկլի մարմ-
նում ներառված հրամանը) կավարտեր աշխատանքը: Քանի որ այդպես չէ` իրակա-
նացվում է {2} տողում ներառված հրամանը` արտածելով i-ի ընթացիկ արժեքը` 1 թի-
վը: Այնուհետև վերադարձ է կատարվում ցիկլի սկիզբ` ավտոմատ կերպով (ըստ պա-
րամետրով ցիկլի գործողության սկզբունքի) նախապես 1-ով մեծացնելով ցիկլի i պա-
րամետրի ընթացիկ արժեքը, և ամեն ինչ (պարամետրի ընթացիկ արժեքի համեմա-
տումը վերջնականի հետ և այլն) կրկնվում է նորից: Ցիկլն ավարտում է աշխատան-
քը, երբ i պարամետրի արժեքը դառնում է հնարավոր վերջնականից` 10-ից մեծ:
Եթե անհրաժեշտ լիներ 10-ից մինչև 1-ն ընկած թվերն արտածել 10, 9, 8, ..., 1 հա-
ջորդականությամբ, ապա այս գործընթացը (երբ ցիկլի պարամետրը նվազելով է
հասնում վերջնական արժեքին) ծրագրավորվում է ցիկլի նվազող պարամետրով
օպերատորի միջոցով, որի տեսքն այսպիսին է`
FOR ցիկլի պարամետր := ցիկլի պարամետրի առաջին արժեք DOWNTO
ցիկլի պարամետրի վերջնական արժեք DO ցիկլի մարմին;
Այստեղ կիրառված DOWNTO-ն նույնպես առանցքային բառ է:
44
Բերենք 10-ից 1 թվերն արտածելու խնդրի բլոկ-սխեման ու ծրագիրը:
Նկ. 1.11. 10-ից 1 միջակայքի ամբողջ թվերի արտածման բլոկ-սխեմա
PROGRAM Par_Cikl2;
VAR i:BYTE;
BEGIN
FOR i:=10 DOWNTO 1 DO
{1}
WRITELN(i)
END.
Ծրագրի {1} տողում նախ i պարամետրը ստանում է 10 արժեքը. ցիկլի օպերատո-
րը DOWNTO-ով գրելու դեպքում ցիկլը աշխատանքը կավարտեր այս փուլում, եթե
պարզվեր, որ պարամետրի ընթացիկ արժեքը փոքր է վերջնականից: Քանի որ 10-ը
փոքր չէ 1-ից` իրագործվում է ցիկլի մարմինը` արտածելով i-ի արժեքը (10), որից հե-
տո վերադարձ է կատարվում նորից ցիկլի սկիզբ` այս անգամ արդեն պարամետրի
ընթացիկ արժեքը 1-ով ավտոմատ պակասեցնելով: Ամբողջ գործընթացը նորից
կրկնվում է սկզբից` պարամետրի ընթացիկ 9 արժեքը համեմատվում է վերջնականի`
1-ի հետ և այլն:
Այժմ կրկնողական բնույթի մեկ այլ գործընթաց ուսումնասիրենք: Ենթադրենք`
անհրաժեշտ է արտածել ստեղնաշարից ներմուծված պայմանանշանի կոդը, քանի
դեռ ներմուծվածը ‘/ ‘ պայմանանշանը չէ:
Կազմենք այս գործընթացն ապահովող ծրագրի բլոկ-սխեման (նկ. 1.12):
Այս բլոկ-սխեմայով նույնպես կրկնողական գործընթաց է իրականացվել, սա-
կայն, ի տարբերություն քննարկված նախորդ դեպքերի, այստեղ գործողությունների
կրկնության քանակն անհայտ է: Նման գործընթացներ ծրագրավորելու համար
Պասկալում նախատեսված են ցիկլի երկու` նախապայմանով ու վերջնապայմանով
օպերատորներ:
Դիտարկենք ցիկլի նախապայմանով օպերատորը, որի ընդհանուր տեսքը
հետևյալն է.
45
WHILE a DO ցիկլի մարմին;
Այստեղ WHILE-ը և DO-ն առանցքային բառեր են, a-ն տրամաբանական արտա-
հայտություն է, ցիկլի մարմինը` օպերատոր կամ բլոկ:
Նախապայմանով ցիկլի օպերատորի մարմինը կրկնվելով իրագործվում է այն-
քան, քանի դեռ ցիկլի կրկնության պայմանի` a տրամաբանական արտահայտության
արժեքը ճշմարիտ (TRUE) է, և ավարտվում է այն կեղծ (FALSE) դառնալու դեպքում:
Այսպիսով, նախապայմանով ցիկլի մարմինը կարող է ոչ մի անգամ չիրագործվել,
եթե a-ն ի սկզբանե ունենա FALSE արժեք, իսկ մյուս դեպքում էլ անվերջ կրկնվել, եթե
a-ն երբեք FALSE արժեք չստանա:
Նկ. 1.12. Նախապայմանով ցիկլային ալգորիթմի օրինակ
Գրենք նկ. 1.12-ում բերված բլոկ-սխեմային համապատասխանող ծրագիրը.
PROGRAM Nax_Cikl;
VAR c:CHAR;
BEGIN WRITE(‘Որևէ ստեղն սեղմեք’);
READLN(c);
WHILE c< >’/ ’ DO
{1}
BEGIN WRITELN(‘Սեղմված պայմանանշանի կոդը
հավասար է’, ‘
‘:3, ORD(c));
READLN(c)
END
END.
Այսպիսով, {1} տողում ներառված նախապայմանով ցիկլի օպերատորը նախ
որոշում է C<>’/ ’ տրամաբանական արտահայտության արժեքը, և եթե այն TRUE է
(ներմուծվածը ‘/ ‘ պայմանանշանը չէ), ապա իրականացվում են BEGIN և END-ի մեջ
ներառված օպերատորները. այստեղ ցիկլի մարմինը բլոկ է կազմում, քանի որ կրկն-
վողը մեկ օպերատոր չէ, այլ մեկից ավելի:
46
Այժմ ծանոթանանք վերջնապայմանով կամ, այսպես կոչված, հետպայմանով
ցիկլի օպերատորին: Սրա ընդհանուր տեսքը հետևյալն է`
REPEAT
ցիկլի մարմին
UNTIL տրամաբանական արտահայտություն;
որտեղ REPEAT-ը և UNTIL-ը առանցքային բառեր են:
REPEAT և UNTIL բառերի միջև ներառվող ցիկլի մարմինը կազմվում է մեկ կամ մի
քանի օպերատորներով, որոնք կրկնվելով իրագործվում են այնքան, քանի դեռ
UNTIL-ի տրամաբանական արտահայտությունն ունի FALSE արժեք: Այս օպերատո-
րի առանձնահատկությունն այն է, որ ցիկլի մարմինը, անկախ UNTIL-ի տրամաբա-
նական արտահայտության արժեքից, գոնե մեկ անգամ իրագործվում է:
Վերը քննարկված խնդրի բլոկ-սխեման այժմ կառուցենք հետպայմանով ցիկլի
օպերատորի միջոցով իրագործելու համար.
Նկ. 1.13. Հետպայմանով ցիկլային ալգորիթմի օրինակ
Գրենք համապատասխան ծրագիրը.
PROGRAM Het_Cikl;
VAR c:CHAR;
BEGIN
REPEAT
READLN(c);
WRITELN(‘Ներմուծված պայմանանշանի կոդը
հավասար է’, ORD(c))
UNTIL c=’/ ’
END.
47
Ի տարբերություն նույն խնդրի նախապայմանով ցիկլի օգնությամբ լուծված
տարբերակի, այստեղ ցիկլի ավարտից առաջ ներմուծված ‘/’ պայմանանշանի կոդը
ևս կարտածվի էկրանին:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Ցիկլի ցանկացած օպերատորի աշխատանքը կարելի է վաղաժամկետ ավար-
տել` դրա մարմնում BREAK օպերատորի կիրառմամբ:
Պարամետրով ցիկլի պարամետրը ցանկացած կարգային տիպի փոփոխա-
կան է:
Եթե ցիկլի պարամետրի փոփոխման քայլը 1 կամ -1 չէ, կամ եթե այն կարգա-
յին տիպի չէ (օրինակ` իրական թիվ է), ապա պարամետրով ցիկլի փոխարեն
պետք է կիրառել նախապայմանով կամ հետպայմանով ցիկլի օպերատորնե-
րից որևէ մեկը:
Հետպայմանով ցիկլի մարմինը, եթե նույնիսկ մեկից ավելի օպերատորներ է
ներառում, կարիք չկա առնելու BEGIN և END բառերի միջև, քանի որ
REPEAT-ը այս դեպքում հանդիսանում է նաև ցիկլի մարմնի սկիզբ, իսկ
UNTIL-ը` վերջ:
1.
Բերեք ցիկլային բնույթ կրող որևէ գործընթացի օրինակ:
2. Պարամետրով ցիկլի քանի± օպերատոր գիտեք:
3. Հնարավո±ր է, որ նախապայմանով ցիկլի մարմինը ոչ մի անգամ չի-
րագործվի. եթե այո` ո±ր դեպքում:
4. Հետպայմանով ցիկլի մարմինն ամենաքիչը քանի± անգամ է կա-
տարվում:
5. Ցիկլի բնականոն ընթացքն ընդհատող ի՞նչ օպերատոր գիտեք:
6. Հաշվել և արտածել [1;15] միջակայքի ամբողջ թվերի արտադրյալը:
7.
Արտածել այն հաջորդական 10 թվերը, որոնցից առաջինը հավասար է 86-ի,
իսկ մնացածներից յուրաքանչյուրն իր նախորդից փոքր է 3-ով:
8. p տրամաբանական տիպի փոփոխականին վերագրել true արժեքը, եթե տր-
ված n (n>1) թիվը պարզ է, հակառակ դեպքումª false: Արտածել p փոփոխա-
կանի արժեքը:
9. Հաշվել և արտածել այն երկնիշ թվերի գումարը, որոնք բազմապատիկ են
3-ին:
10. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման բլոկ-սխե-
մաներն ու ծրագրերը:
48
¢1.13 ՄԻԱՉԱՓ ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐ
Ծրագրավորման մեջ, բացի պարզ տիպերից, կիրառում են նաև, այսպես կոչված,
կառուցվածքային տիպեր: Սրանք բնորոշվում
են տվյալ տիպը կազմող
բաղադրիչներով, այսինքն` կառուցվածքային տիպի փոփոխականը կամ հաստա-
տունը միշտ մի քանի տարրերից է բաղկացած:
Կառուցվածքային տիպերից նախ կուսումնասիրենք զանգվածները: Զանգվածի
բաղադրիչ տարրերը միևնույն տիպի են: Յուրաքանչյուր տարր հերթական համար`
ինդեքս ունի, որի միջոցով կարելի է դիմել դրան: Եթե զանգվածի տարրին դիմելիս
միայն մեկ ինդեքս է կիրառվում, ապա այդ զանգվածն անվանում են միաչափ: Միա-
չափ զանգվածները հայտարարում են հետևյալ կերպ.
VAR իդենտիֆիկատորներ : ARRAY[ինդեքսի ստորին եզր . . ինդեքսի վերին եզր] OF տիպ;
որտեղ ARRAY, OF բառերն առանցքային բառեր են, ինդեքսի ստորին և վերին եզրե-
րը` կարգային տիպի մեծություններ են (սովորաբար կիրառվում է միջակայքային
տիպը): Օրինակ`
a:ARRAY[1..10] OF INTEGER;
x:ARRAY[-2..5] OF CHAR;
y:ARRAY[FALSE..TRUE] OF REAL;
Զանգվածի հայտարարման մեջ OF-ից հետո գրված տիպով բնորոշում են զանգ-
վածի տարրերը: Օրինակ` որպես վերը հայտարարված a զանգվածի տարրեր կարող
են հանդես գալ հետևյալ թվերը` 8, -2, 0, 9, -5, 3, 3, 4, 100, -100, որտեղ 8-ը զանգվա-
ծի առաջին տարրն է կամ, որ նույնն է, a[1]-ը, -2-ը երկրորդ տարրը, կամ` a[2]-ը, ...
-100-ը զանգվածի 10-րդ տարրը` a[10]:
Ինչպես երևում է օրինակից, տարրի ինդեքսը գրվում է քառակուսի փակա-
գծերի [ ] մեջ:
Զանգվածը կարելի է հայտարարել նաև, օրինակ, հետևյալ կերպ`
TYPE zangvac=ARRAY[1..10] OF REAL;
VAR x:zangvac;
Զանգվածների ներմուծումը (արտածումը) կատարվում է ցիկլի միջոցով, որտեղ
հերթով ներմուծվում (արտածվում) են x[1], x[2], ..., x[n] տարրերի արժեքները:
Նկ. 1.14. n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի տարրերի ներմուծման (արտածման)
գործընթացի օրինակ
49
Դիտարկենք հետևյալ խնդիրը. հաշվել իրական տիպի 20 տարր պարունակող
միաչափ զանգվածի բացասական տարրերի քանակը:
Նկ. 1.15. Զանգվածի բացասական տարրերի քանակի հաշվման ալգորիթմ
Կազմենք խնդրի լուծման ծրագիրը.
PROGRAM Bac_Qanak;
TYPE vektor=ARRAY[1..20] OF REAL;
VAR x:vektor;
{զանգվածի հայտարարումը}
i,s:BYTE;
{i-ն ինդեքսի և s-ը պահանջվող քանակի համար է}
BEGIN
FOR i:=1 TO 20 DO
{1}
BEGIN WRITE(‘x[‘,i,’]=’); READ(x[i]);
{2}
END;
{3}
s:=0;
{4}
FOR i:=1 TO 20 DO
{5}
IF x[i]<0 THEN s:=s+1;
{6}
WRITELN(‘զանգվածի բաց. տարրերի քանակը=’,s)
{7}
END.
{1}-ից {3} տողերում 20 իրական թվեր են ներմուծվում, որոնք հաջորդաբար փո-
խանցվում են x զանգվածի տարրերին: Պահանջվող տարրերի քանակը հաշվելու հա-
մար s-ը {4} տողում սկզբնարժեքավորվում է նախնական 0 արժեքով, այնուհետև
{5}-{6}-ում հերթով ստուգվում են զանգվածի բոլոր տարրերը, և եթե բացասական
(<0) տարրեր կան, դրանց քանակը հաշվարկվում է s:=s+1 հրամանով: {7}-րդ տողում
արտածվում է ստացված քանակը:
50
Հետևյալ խնդրի միջոցով որոշենք իրական տիպի 10 տարր պարունակող
միաչափ զանգվածի մեծագույն տարրի արժեքը:
Նկ. 1.16. Զանգվածի մեծագույն արժեքի որոշման ալգորիթմ
Զանգվածի տարրերը ներմուծելուց հետո 5-րդ բլոկով կատարվել է max=x[1] վե-
րագրումը (կարելի է ասել` ենթադրվել է, թե մեծագույն տարրը x[1]-ն է` զանգվածի
առաջին տարրը), այնուհետև 6, 7 և 8-րդ բլոկներով ցիկլի միջոցով հաջորդաբար
մնացած տարրերը համեմատվել են max-ի մեջ պահպանված արժեքի հետ: Եթե
առավել մեծ արժեքով x[i] տարր է հայտնաբերվել, ապա 8-րդ բլոկով max-ի արժեքը
փոխարինվել է այդ առավել մեծ արժեքով: Ցիկլի ավարտին max-ի մեջ կլինի
փնտրված մեծագույն արժեքը:
Կազմենք ծրագիրը.
PROGRAM maxx;
CONST n=10;
VAR x:ARRAY[1..n] OF REAL;
i:BYTE; max:REAL;
BEGIN
FOR i:=1 TO n DO READ(x[i]);
max:=x[1];
FOR i:=2 TO n DO
IF x[i]>max THEN max:=x[i];
WRITELN(‘max=’,max:6:2)
END.
51
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Զանգվածի տարրերը համակարգչի հիշողությունում անընդմեջ հաջորդա-
կան տարածք են զբաղեցնում:
1. Ի±նչ է զանգվածը:
2. Ո±ր զանգվածներն են անվանում միաչափ:
3. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
¢1.14 ԵՐԿՉԱՓ ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐ
Երկչափ զանգվածը բնութագրվում է նախ և առաջ այն բանով, որ դրա յուրա-
քանչյուր տարրին դիմելու համար անհրաժեշտ է երկու ինդեքս կիրառել: Երկչափ
զանգվածն ակնառու պատկերացնելու համար դիտենք դասարանի նստարանների
շարքերը: Ենթադրենք, դրանք դասավորված են 4 շարքով, իսկ յուրաքանչյուր շար-
քում 5-ական սեղաններ կան. համարակալենք սեղաններն այնպես, որպեսզի այդ
համարներով միարժեքորեն որոշվի սեղանի գտնվելու շարքը և շարքում ունեցած
դիրքի համարը:
S[1,1]
S[1,2]
S[1,3]
S[1,4]
S[2,1]
S[2,2]
S[2,3]
S[2,4]
S[3,1]
S[3,2]
S[3,3]
S[3,4]
S[4,1]
S[4,2]
S[4,3]
S[4,4]
S[5,1]
S[5,2]
S[5,3]
S[5,4]
Ինչպես տեսնում եք բերված օրինակում, շարքը բնորոշող համարը քառակուսի
փակագծերի մեջ առնված թվերից երկրորդն է, իսկ առաջինը` տվյալ շարքում նստա-
րանի հերթական համարը: Նման եղանակով կարգավորված տվյալների համա-
խումբն անվանում են երկչափ զանգված: Երկչափ զանգվածի տարրի առաջին ին-
դեքսը համարում են տարրի գտնվելու տողի, իսկ երկրորդը` սյան համարը: Նույն
սկզբունքով կարելի է սահմանել նաև բազմաչափ զանգվածները:
Երկչափ զանգվածներ հայտարարելիս պետք է նշել դրա երկու ինդեքսների փո-
փոխման միջակայքերը, օրինակ`
VAR x:ARRAY[1..10,1..20] OF REAL;
որտեղ փակագծերում 1..10-ը ցույց է տալիս առաջին ինդեքսի, իսկ 1..20-ը` երկրորդ
ինդեքսի փոփոխման տիրույթը:
Երկչափ զանգվածների հետ կապված աշխատանքին ավելի մոտիկից ծանոթա-
նալու նպատակով մի քանի խնդիր լուծենք:
52
Խնդիր. տրված է 3x3 (3 տող և 3 սյուն) ամբողջ տիպի տարրեր պարու-
նակող երկչափ զանգված: Հաշվել զանգվածի տրված k ամբողջ թվից մեծ ար-
ժեք ունեցող տարրերի գումարը:
Նկ. 1.17. Երկչափ զանգվածում գումարի հաշվման ալգորիթմ
Ինչպես երևում է բլոկ-սխեմայից, երկչափ զանգված ներմուծելու համար մեկը {4}
մյուսի {3} մեջ ներդրված ցիկլեր են կիրառվել: Ներդրված ցիկլերն աշխատում են
հետևյալ կերպ. նախ արտաքին {3} ցիկլի i պարամետրը ստանում է իր սկզբնական
1 արժեքը, և ղեկավարումը տրվում է ներդրված {4} ցիկլին, վերջինս ցիկլի սովորա-
կան, մեզ արդեն հայտնի սխեմայով է աշխատում, այսինքն` i=1 արժեքի դեպքում
j-ն փոփոխվելով 1-ից 3` ներմուծվում են i-րդ (այս պահին` 1-ին) տողի տարրերը, այ-
նուհետև ղեկավարումը կրկին տրվում է {3} բլոկին, որտեղ i-ն աճելով ստանում է 2
արժեքը, և ամեն ինչ ընթանում է այնպես, ինչպես i=1 արժեքի դեպքում, այսինքն`
այժմ ներմուծվում են 2-րդ տողի տարրերը: Նույնը կատարվում է նաև i=3-ի դեպքում:
Աշխատանքի այսպիսի ընթացքը հատկանշական է ցանկացած ներդրված ցիկլի հա-
մար:
Այժմ կազմենք գրված բլոկ-սխեմային համապատասխանող ծրագիրը.
53
PROGRAM Matrici_Khndir;
CONST n=3;
TYPE matric=ARRAY[1..n,1..n] OF INTEGER;
VAR i,j:BYTE; k,s:INTEGER; x:matric;
BEGIN WRITE(‘k=’);READ(k);
FOR i:=1 TO n DO
{1}
FOR j:=1 TO n DO
{2}
READ(x[i,j]);
{3}
s:=0;
FOR i:=1 TO n DO
FOR j:=1 TO n DO
IF x[i,j]>k THEN s:=s+x[i,j];
WRITELN(‘k-ից մեծ տարրերի գումարը=’,s:10)
END.
Ծրագրում {1} և {2} մեկնաբանությամբ ցիկլերի միջև BEGIN-ի անհրաժեշտու-
թյուն չկա, քանի որ {1} ցիկլում մեկ օպերատոր կա` {2}-ը, իսկ {3}-ը {2}-ի միակ
կրկնվող օպերատորն է:
Կազմենք հետևյալ խնդրի լուծման բլոկ-սխեման ու ծրագիրը ևս. տրված է 4x4
իրական տիպի տարրեր պարունակող երկչափ զանգված: Հաշվել և արտածել
զանգվածի փոքրագույն տարրի արժեքը:
Նախ կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման:
Նկ. 1.18. Երկչափ զանգվածի փոքրագույն տարրի որոշման ալգորիթմ
54
Խնդրի լուծման ալգորիթմը նման է միաչափ զանգվածի մեծագույն տարրը որոշե-
լու ալգորիթմին: Նախ min փոփոխականի մեջ պահվել է զանգվածի տարրերից առա-
ջինը (ընդ որում` կարևոր չէ, թե որ տարրի արժեքն այս պահին կդիտվի որպես փոք-
րագույն), որից հետո 6 և 7-րդ բլոկներով կազմավորված ներդրված ցիկլերի միջոցով
ենթադրյալ փոքրագույնի (min) հետ համեմատվել են զանգվածի մնացած բոլոր
տարրերը և արժեքով առավել փոքր տարրը 9-րդ բլոկում վերագրվել է min-ին: Վեր-
ջում min-ի մեջ կմնա զանգվածի փոքրագույն տարրը, որի արժեքն արտածվել է
10-րդ բլոկով:
Կազմենք ծրագիրը.
PROGRAM Min_Matric;
CONST n=4;
VAR x:ARRAY[1..n,1..n] OF REAL;
i,j:BYTE; min:REAL;
BEGIN FOR i:=1 TO n DO
FOR j:=1 TO n DO
READ(x[i,j]);
min:=x[1,1];
FOR i:=1 TO n DO
FOR j:=1 TO n DO
IF x[i,j]<min THEN min:=x[i,j];
WRITE(‘min=’,min:10:2)
END.
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Զանգվածը, անկախ իր չափողականությունից, չի կարող 65520 բայթից
ավելի հիշողություն զբաղեցնել:
1. Կարո±ղ են երկչափ զանգվածի առաջին տողի տարրերը լինել սիմ-
վոլային տիպի, իսկ մնացած տարրերը, օրինակ, ամբողջ տիպի:
2.
Եթե զանգվածի տարրը բնորոշվում է որպես x[a,b,c], ապա զանգվա-
ծը
ա) երկչափ է,
բ) միաչափ է,
գ) եռաչափ է,
դ) a * b * c չափի է:
3. Կարո±ղ է զանգվածի ինդեքսը իրական թիվ լինել:
4. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման բլոկ-սխե-
մաներն ու ծրագրերը:
55
¢1.15 ԵՆԹԱԾՐԱԳԻՐ-ՊՐՈՑԵԴՈՒՐԱ
Ծրագրերը հաճախ այնպիսի հատվածներ են պարունակում, որոնք տարբեր
տվյալների համար միևնույն ալգորիթմական գործընթացն են իրականացնում: Նման
հատվածները սովորաբար փոխարինվում են յուրահատուկ կառուցվածքով համեմա-
տաբար ինքնուրույն ծրագրային միավորների, որոնք կոչվում են ենթածրագրեր:
Այսպիսով, ծրագրից ՙառանձնացվում են՚ իմաստով անկախ, ինքնուրույն կառույց-
ները, որոնք, գրվելով միայն մեկ անգամ, կարող են բազմիցս աշխատել նախնական
տարբեր տվյալների համար: Նման կառույցները թույլատրում են ոչ միայն հիմնա-
կան ծրագրի նախկին ծավալը մեծապես կրճատել, այլև ծրագիրը դարձնել առավել
ընթեռնելի, հասկանալի, ի վերջո, հեշտացնել ծրագրում առկա սխալների հայտնաբե-
րումն ու ծրագրի կարգաբերումը:
Կարելի է ասել, որ ենթածրագրերի կիրառմամբ կառուցվածքային ծրագրավորու-
մը մի նոր փուլ թևակոխեց:
Նկ. 1.19-ում բերված ընդհանրական սխեմայի օրինակով հետևենք ենթածրագրի
կիրառման գործընթացին: Ծրագրի նախնական մարմինը միևնույն Ալգորիթմ 1-ի կի-
րառման երեք տեղամասեր է պարունակում (նկ 1.19 ա): Այդ տեղամասերի փոխարեն
1.19 բ) տարբերակում հիմնական ծրագրից Ալգորիթմ 1-ի իրագործման մասն
առանձնացվել է որպես ենթածրագիր, իսկ հիմնական ծրագրում Ալգորիթմ 1-ին հա-
մապատասխանող մասերը փոխարինվել են այդ ենթածրագրի կանչերով: Ակնհայտ
է, որ ենթածրագրի կիրառման արդյունքում ծրագրի հիմնական մարմինը ծավալով
կրճատվել է:
Պասկալում կիրառվում են երկու տիպի ենթածրագրեր` պրոցեդուրաներ և
ֆունկցիաներ:
Պրոցեդուրաների կառուցվածքը նման է հիմնական ծրագրի կառուցվածքին.
Պրոցեդուրայի վերնագիր;
Պրոցեդուրայում օգտագործվող մեծությունների նկարագրություններ;
BEGIN
Պրոցեդուրայի մարմին
END;
Պրոցեդուրայի վերնագիրը, ի տարբերություն ծրագրի վերնագրի, պարտադիր է:
Այն ունի հետևյալ ընդհանուր տեսքը.
PROCEDURE պրոցեդուրայի անուն (պարամետրերի նկարագրություն);
որտեղ PROCEDURE-ն առանցքային բառ է, պրոցեդուրայի անունը` ցանկացած
իդենտիֆիկատոր: Այստեղ իր էական նշանակությամբ առանձնանում է փակագծերի
մեջ առնված պարամետրերի նկարագրության մասը: Բանն այն է, որ այստեղ են իրա-
կանացվում դրսից պրոցեդուրային փոխանցվող և պրոցեդուրայից դուրս առաքվող
մեծությունների նկարագրությունները: Այլ խոսքով, պրոցեդուրայի վերնագրից կարե-
լի է տեսնել, թե պրոցեդուրան դրսից ՙինչ է ստանում՚ և դուրս ՙինչ է ուղարկում՚:
56
ա) Ծրագրի մարմինն
բ) Ծրագրի մարմինը
առանց ենթածրագրերի
ենթածրագրի
կիրառման
կիրառումից հետո
Նկ. 1.19. Ենթածրագրի կիրառման սխեմա
Ընդհանուր առմամբ ենթածրագրի վերնագրի մեջ ներառված բոլոր մեծություն-
ներն անվանում են ֆորմալ (ձևական) պարամետրեր: Այդ պարամետրերի ֆորմալ
կոչվելու պատճառն այն է, որ դրանք ընդհանրական բնույթ կրող պարամետրեր են,
որոնք ենթածրագրի ամեն կոնկրետ կանչի դեպքում փաստացի արժեքներ են ստա-
նում: Սա նման է հետևյալ օրինակին` ունենք 200մլ տարողությամբ բաժակ (ֆորմալ
պարամետր), որը կարող է թեյ կամ կաթ (փաստացի պարամետրեր) պարունակել`
նայած թե տվյալ պահին դրա մեջ ինչ ենք լցնում:
Ըստ ֆորմալ պարամետրի կիրառման նպատակի` տարբերում են արժեք պա-
րամետր և փոփոխական պարամետր հասկացությունները:
Արժեք պարամետրի միջոցով է ենթածրագիրը դրսից (իրեն կանչող ծրագրային
մոդուլից) արժեքներ ստանում:
Փոփոխական պարամետրերը ոչ միայն կարող են արժեք պարամետրի պես դր-
սից արժեքներ ընդունել, այլև ենթածրագրից արժեքներ դուրս ուղարկել: Որպեսզի
Պասկալի կոմպիլյատորը արժեք պարամետրը փոփոխական պարամետրից տարբե-
րի` ընդունված է դրանք նկարագրել տարբեր ձևերով. փոփոխական պարամետրի
նկարագրումը սկսվում է VAR առանցքային բառով, իսկ արժեք պարամետրը նկա-
րագրվում է առանց դրա: Օրինակ`
PROCEDURE aa(b:INTEGER; VAR k:CHAR; VAR d:REAL; c:BYTE);
57
վերնագրում k և d պարամետրերը փոփոխական պարամետրեր են, իսկ b-ն և c-ն` ար-
ժեք պարամետրեր: Ընդ որում` նույնատիպ փոփոխական պարամետրերը կարելի է
համախմբել միևնույն VAR-ի տակ: Օրինակ`
PROCEDURE bb(VAR r:REAL; VAR d:REAL);
և
PROCEDURE bb(VAR r, d:REAL);
վերնագրերը համարժեք են:
Շարունակենք ուսումնասիրել պրոցեդուրայի ընդհանուր կառուցվածքը: Պրոցե-
դուրայի վերնագրից հետո բերվում են այն մեծությունների նկարագրությունները,
որոնք, պրոցեդուրայի մարմնում օգտագործվելով, չեն ընդգրկվել պրոցեդուրայի վեր-
նագրում (պարամետրեր չեն հանդիսանում): Նման մեծություններն անվանում են
լոկալ (տեղային) մեծություններ: Բանն այն է, որ լոկալ մեծությունները ենթածրագրի
մարմնից դուրս ճանաչելի չեն: Ի տարբերություն լոկալ մեծությունների, ծրագրի
սկզբում (ենթածրագրերից դուրս) նկարագրված մեծությունները կոչվում են գլոբալ,
քանի որ դրանք կարելի է օգտագործել թե° ծրագրի հիմնական մարմնում և թե° են-
թածրագրերի մեջ:
Եթե միևնույն անունով թե°
գլոբալ և թե° լոկալ մեծություններ կան, ապա լեզվի
կոմպիլյատորը տարբերում է դրանք` ենթածրագրում կիրառելով համապատասխա-
նաբար լոկալ, իսկ ծրագրում` գլոբալ մեծությունները:
Պրոցեդուրայի մարմինը բլոկ, այսինքն` BEGIN և END առանցքային բառերի
միջև առնված օպերատորների հաջորդականություն է, որտեղ END-ն ավարտվում
է կետ-ստորակետով ( ; ):
Կազմենք հետևյալ խնդրի բլոկ-սխեման ու ծրագիրը. հաշվել ցանկացած a թվի
(a≠0) n աստիճանը, որտեղ`
ա) a-ն ցանկացած թիվ է, n=3,
բ) a=1.25, n-ը ցանկացած ամբողջ թիվ է:
Խնդիրը լուծենք պրոցեդուրայի կիրառմամբ, որն ըստ իրեն փոխանցված x և y
պարամետրերի` հաշվում է x-ի y աստիճանը:
Ինչպես տեսնում եք` խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 1.20) երկու (ա) և բ)) մա-
սերից է բաղկացած. ա)-ն գլխավոր կամ, այսպես ասած, ղեկավարող բլոկ-սխեման
է, իսկ բ)-ն` Ast(x,y,b) պրոցեդուրային համապատասխանող բլոկ-սխեման: ա) բլոկ-
սխեմայում 3-րդ և 5-րդ բլոկների միջոցով կանչ է կատարվել Ast պրոցեդուրային, ընդ
որում` առաջին կանչի դեպքում (3-րդ բլոկ) պրոցեդուրային փոխանցվել են երկու
արժեքներ` ներմուծված a-ն, որը պրոցեդուրան կվերցնի որպես x-ի արժեք և 3-ը, որը
պրոցեդուրան կընդունի որպես y-ի արժեք, իսկ aa-ն այս դեպքում նախատեսված է
պրոցեդուրայից փոխանցվելիք a3-ի արժեքը վերցնելու համար: Ստացված արժեքը
4-րդ բլոկով արտածելուց հետո նորից (5-րդ բլոկ) կանչ է կատարվել Ast(x,y,b) պրոցե-
դուրային, սակայն այժմ x-ին փոխանցվել է 1.25-ը, իսկ y-ին` ներմուծված n-ի արժե-
քը: Այժմ aa-ի մեջ կստանանք 1.25n-ի արժեքը: Ուսումնասիրենք 1.20 բ) բլոկ-սխե-
ման. այստեղ նախ ստուգվել է որպես աստիճան կիրառվող y-ի արժեքը. եթե հավա-
սար է 0-ի, ապա 2-րդ բլոկում ստացված b =1 պատասխանն արդեն հանդիսանում է
58
ա) ղեկավարող բլոկ-սխեմա
բ) պրոցեդուրայի բլոկ-սխեմա
Նկ. 1.20. a թվի n աստիճանը հաշվելու ալգորիթմ` պրոցեդուրայի կիրառմամբ
xy-ի արժեքը, հակառակ դեպքում ստուգվել է y <0 պայմանը, և եթե y-ը բացասա-
կան թիվ է, ապա, օգտվելով x-y = (1/x)y հավասարությունից, 6-րդ և 7-րդ բլոկնե-
րով հաշվվել է անհրաժեշտ աստիճանն ու ավարտվել ենթածրագիրը:
Այժմ բերենք նկարագրված բլոկ-սխեմաներին համապատասխանող ծրագիրը.
PROGRAM Proc_1;
VAR a,aa:REAL;n:INTEGER;
{0}
PROCEDURE Ast(x:REAL;y:INTEGER;VAR b:REAL);
{1}
VAR i:WORD;
{2}
BEGIN
{3}
b:=1;
IF y<>0 THEN
BEGIN
IF y<0 THEN x:=1/x;
FOR i:=1 TO ABS(y) DO b:=b * x
END
59
END;
{4}
BEGIN WRITE(‘a=’); READ(a);
{5}
WRITE(‘n=’); READ(n);
Ast(a,3,aa);
{6}
WRITELN(a,’-ի խորանարդը=’,aa:7:2);
Ast(1.25,n,aa);
{7}
WRITELN(1.25,’-ի’,n,’-րդ աստիճանը=’,aa:7:2);
END.
{8}
Ծրագրի {0} տողում հայտարարվել են գլոբալ փոփոխականները. սրանք այն փո-
փոխականներն են, որոնք օգտագործվել են ա) բլոկ-սխեմայում: {1} տողից մինչև
{4}-ն ընկած մասում նկարագրված է Ast պրոցեդուրան:
{1} տողում գրված է պրոցեդուրայի վերնագիրը, ըստ որի պրոցեդուրան ունի
մուտքային երկու` x և y (արժեք) և ելքային մեկ b (փոփոխական) պարամետրեր:
{2}-րդ տողում նկարագրված է պրոցեդուրայի միակ լոկալ փոփոխականը` i-ն:
{3}-ից {4}-ն ընկած ծրագրային հատվածի օգնությամբ հաշվարկվել և ելքային b
պարամետրի մեջ պահպանվել է պահանջվող xy արժեքը:
{5}-րդ տողով սկսվել է ծրագրի հիմնական մասը կազմող բլոկը: {6}-րդ տողում Ast
պրոցեդուրան կանչվել է առաջին անգամ: Այս անգամ դրան փոխանցվել է a-ի արժե-
քը (պրոցեդուրան այն ստացել է x-ի մեջ) և 3-ը (այս արժեքը պրոցեդուրան ընդունել
է y-ի մեջ), իսկ aa փոփոխականը (սրան պրոցեդուրայում համապատասխանել է b
փոփոխական պարամետրը) նախատեսված է պրոցեդուրայից վերադարձվող ար-
ժեքն ընդունելու համար: Երկրորդ անգամ պրոցեդուրան կանչվել է {7}-րդ տողում,
այս անգամ 1.25-ն է փոխանցվել պրոցեդուրային և ընդունվել x-ի մեջ, n-ը, որն
ընդունվել է y-ի մեջ, իսկ aa-ի մեջ նորից ստացվել է պրոցեդուրայից վերադարձվող
նոր արժեքը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Պրոցեդուրան կարող է բազմաթիվ արժեքներ վերադարձնել, այլ խոսքով`
կարող է այնքան փոփոխական պարամետրեր պարունակել, որքան անհրա-
ժեշտ է:
Ենթածրագրերը նույնպես կարող են այլ ենթածրագրերի կանչեր պարունակել:
Պասկալում պահպանվել և խորացվել է ծրագրավորման վերից վար սկզբուն-
քը. այսպիսով, ավելի ներքևում հայտարարված ենթածրագիրը կարող է իր
մարմնից վերև տեղադրված այլ ենթածրագրին կանչ ուղարկել, իսկ վերևինը
ներքևինին` ոչ:
Ենթածրագրի կանչում ներկայացված պարամետրերը կոչվում են փաստացի
պարամետրեր:
Միևնույն ենթածրագրին համապատասխանող փաստացի և ֆորմալ պարամետ-
րերը ոչ միայն պետք է քանակներով համընկնեն, այլև յուրաքանչյուր փաստա-
ցի պարամետր իր տիպով պետք է համընկնի ենթածրագրի վերնագրում
միևնույն դիրքում դրան համապատասխանող ֆորմալ պարամետրի տիպի հետ:
60
1. Ի±նչ է ենթածրագիրը, ո±րն է այն կիրառելու հիմնական նպատակը:
2. Պասկալում քանի± տիպի ենթածրագրեր կան, ինչպե±ս են կոչվում
դրանք:
3. Որո±նք են կոչվում գլոբալ փոփոխականներ և ծրագրի ո±ր մասում
են դրանք հայտարարվում:
4. Ո±ր փոփոխականներն են կոչվում լոկալ:
5. Ի±նչ է ֆորմալ պարամետրը և ինչո±ւ է այն կոչվում ֆորմալ:
6. Ո±րն է արժեք պարամետրի իմաստը:
7. Ինչպե±ս են հայտարարում փոփոխական պարամետրը. ո±րն է փոփոխական
պարամետրի իմաստը:
8. Կազմել բլոկ-սխեմա և ծրագիր, որոնք պրոցեդուրայի միջոցով կհաշվեն և
կարտածեն իրարից տարբեր a, b և c պարամետրերից
ա) մեծագույնի արժեքը,
բ) փոքրագույնի արժեքը:
¢1.16 ԵՆԹԱԾՐԱԳԻՐ-ՖՈՒՆԿՑԻԱ
Պասկալ լեզվում կիրառվող ենթածրագրերից երկրորդը ֆունկցիան է: Ֆունկցիան
ունի հետևյալ ընդհանուր կառուցվածքը.
Ֆունկցիայի վերնագիր;
Ֆունկցիայում օգտագործվող մեծությունների նկարագրություններ;
BEGIN
Ֆունկցիայի մարմին
END;
Ֆունկցիայի վերնագիրը, պրոցեդուրայի վերնագրի պես, նույնպես խիստ էական
նշանակություն ունի և պարտադիր է: Այն ունի հետևյալ ընդհանուր տեսքը:
FUNCTION ֆունկցիայի անուն (ֆորմալ պարամետրեր):վերադարձվող արժեքի տիպ;
Ֆունկցիայի անունը ցանկացած իդենտիֆիկատոր է:
Ֆունկցիայի տարբերությունը պրոցեդուրայից առաջին հերթին վերնագրի տես-
քի մեջ է: Այստեղ ֆորմալ պարամետրերի ցանկն ավարտող փակագծերից հետո
դրվում է վերջակետ (:), որից հետո նկարագրվում է ֆունկցիայից վերադարձվող
արժեքի տիպը: Վերադարձվող արժեքը կարող է լինել կարգային և իրական տի-
պերի: Մյուս տարբերությունն այն է, որ ֆունկցիայի մարմնում պետք է գոնե մեկ
անգամ հանդիպի ֆունկցիայի անվանն արժեք վերագրելու հրաման:
Ֆունկցիայի կիրառմամբ լուծենք հետևյալ խնդիրը. որոշել տրված a, b, c և d
իրարից տարբեր արժեք ունեցող պարամետրերից մեծագույնի արժեքը` երկու
պարամետրերից մեծագույնը հաշվող ֆունկցիայի կիրառմամբ:
Նկ. 1.21-ում բերված է խնդրի լուծման բլոկ-սխեման. դիտարկենք այն:
61
ա) ղեկավարող բլոկ-սխեմա
բ) ֆունկցիայի բլոկ-սխեմա
Նկ. 1.21. Ֆունկցիայի կիրառմամբ 4 թվերից մեծագույնը որոշելու ալգորիթմ
Ղեկավարող (ա) բլոկ-սխեմայի 3-րդ բլոկով max(x,y) ֆունկցիան կանչվել է հաշվե-
լու համար առաջին երկու` a և b պարամետրերից մեծագույնի արժեքը, որը 4-րդ
բլոկում վերագրվել է m1 փոփոխականին: Այնուհետև 5-րդ բլոկով նորից կանչվել է
max(x,y) ֆունկցիան, այս անգամ c և d պարամետրերից մեծագույնը հաշվելու հա-
մար, որը պահպանվել է m2-ի մեջ (բլոկ 6): Այժմ խնդիրը լուծելու համար մնում է մեկ
անգամ ևս կիրառել max(x,y) ֆունկցիան (բլոկ 7)` այս անգամ հաշվելու m1 և m2 պա-
րամետրերից մեծագույնը, որն էլ 8-րդ բլոկով արտածվել է: Նկ. 1.21 բ)-ում նկարա-
գրված է max(x,y) ֆունկցիայի բլոկ-սխեման, որը x և y պարամետրերից մեծագույնը
վերագրում է ֆունկցիայի max անվանն ու ավարտում աշխատանքը:
Գրենք բերված բլոկ-սխեմային համապատասխանող ծրագիրը.
PROGRAM Func_max;
VAR a,b,c,d,m1,m2:real;
FUNCTION max(x,y:REAL):REAL;
{1}
BEGIN
IF x>y THEN max:=x ELSE max:=y
END;
{2}
62
BEGIN
{3}
WRITE(‘a=’);READ(a); WRITE(‘b=’);READ(b);
WRITE(‘c=’);READ(c); WRITE(‘d=’);READ(d);
m1:=max(a,b);
{4}
m2:=max(c,d);
{5}
WRITE(max(m1,m2):4:2)
{6}
END.
Ծրագրում {1}-ից {2} մակագրությամբ տողերում նկարագրվել է max(x,y) ֆունկցի-
ան: Ֆունկցիայի մարմնում կիրառված max:=x և max:=y վերագրման օպերատորնե-
րի շնորհիվ ֆունկցիան վերադարձնում է համապատասխանաբար x-ի կամ y-ի
(սրանցից մեծի) արժեքը: {3}-ով սկսվում է ղեկավարող ծրագրի մարմինը: Պահանջ-
վող փոփոխականների արժեքների ներմուծումից հետո {4} տողում կանչ է կատար-
վել max ֆունկցիային` a և b փաստացի պարամետրերով. շնորհիվ m1:=max(a,b) վե-
րագրման օպերատորի` ֆունկցիայից վերադարձված արժեքը պահվել է m1-ում: {5}
տողում c և d փաստացի պարամետրերով կանչված max ֆունկցիան այս պարամետ-
րերի մեծագույն արժեքն է վերադարձրել, որը պահպանվել է m2-ի մեջ: Երրորդ ան-
գամ max-ը կանչվել է {6}-ում կիրառված ելքի WRITE պրոցեդուրայում` այս անգամ
արդեն m1 և m2 փաստացի պարամետրերով. արդյունքում վերադարձված արժեքը
լուծվող խնդրի պատասխանն է, որն էլ արտածվել է:
Ինչպես նկատեցիք, ֆունկցիայի կանչը, ի տարբերություն պրոցեդուրայի կանչի,
օգտագործվում է արտահայտությունների մեջ. անիմաստ է այն կիրառել պրոցեդու-
րայի կանչի պես, օրինակ, եթե {4} տողը գրվեր
max(a,b); m1:=max(a,b);
երկու հրամանների միջոցով, ապա սրանցից առաջինը (max(a,b)) ժամանակի կո-
րուստ կլիներ, քանի որ ֆունկցիայի վերադարձրած արժեքը չկիրառվելով` կկորչեր:
Պասկալում թույլատրվում է ենթածրագրի մարմնից կանչել միևնույն ենթածրագ-
րին. դա կոչվում է ենթածրագրի ռեկուրսիվ կանչ:
Ֆունկցիայի ռեկուրսիվ կիրառմամբ հաշվենք n! (n-ի ֆակտորիալի) արժեքը,
որտեղ n ≥ 0: Հիշեցնենք, որ
Կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 1.22):
Ըստ նկ. 1.22-ում բերված բլոկ-սխեմայի` ծրագիրը կունենա հետևյալ տեսքը.
PROGRAM Factorial;
VAR n:BYTE;
FUNCTION Fact(m:BYTE):LONGINT;
BEGIN
IF (m=0)OR(m=1) THEN Fact:=1
ELSE Fact:=m * Fact(m-1)
END;
BEGIN
63
REPEAT
READ (n)
UNTIL (n>=0);
WRITE(‘n!=’,Fact(n))
END.
ա) ղեկավարող բլոկ-սխեմա
բ) ֆունկցիայի բլոկ-սխեմա
Նկ. 1.22. Ռեկուրսիայի կիրառմամբ ֆակտորիալի հաշվման ալգորիթմ
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Ենթածրագիր-ֆունկցիան նույնպես կարող է պրոցեդուրայի նման փոփոխա-
կան պարամետրերի միջոցով արժեքներ վերադարձնել:
1. Ինչո±վ է ֆունկցիան տարբերվում պրոցեդուրայից:
2. Ֆունկցիան իր անվան միջոցով քանի± արժեք կարող է վերադարձնել:
3.
Եթե max(a,b:REAL):REAL;-ը ֆունկցիայի վերնագիրն է, ապա ո±ր
գրառումներն են ճիշտ.
ա) max(a,b):=7.8;
բ) max:=0.1;
գ) max(5,6):=0.25;
դ) max:=100;
Կազմեք հետևյալ խնդիրների լուծման բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը.
4. Որոշել a, b, c և 4, 5, 6 կողմերով որոշվող եռանկյունների մակերեսները`
կիրառելով եռանկյան մակերեսը Հերոնի բանաձևի օգնությամբ հաշվող
ֆունկցիա:
5. Տառային պարամետրերի ցանկացած թվային արժեքների համար հաշվել և
արտածել տրված արտահայտության արժեքը: Մեծագույն և փոքրագույն
արժեքների հաշվումն իրագործել ֆունկցիայով:
ա) y = max(a, a + b , a-b) + max(b, 2b-a, b +2a),
բ) y = min(3a, 2b, c) + min(a, b, 3c),
գ) y = max(5, a, b) +max(7, b, a + b):
64
¢1.17 ԶԱՆԳՎԱԾԸ ՈՐՊԵՍ ԵՆԹԱԾՐԱԳՐԻ ՊԱՐԱՄԵՏՐ
Եթե ենթածրագրում որպես ֆորմալ պարամետր որևէ չափի զանգված է կիրառ-
վում, ապա անհրաժեշտ է ընդհանուր ծրագրի նկարագրությունների բաժնում տվյալ
զանգվածի համար նոր տիպ նկարագրել:
Օրինակ`
TYPE vec=ARRAY[1..100] OF REAL;
matric=ARRAY[1..10,1..5] OF CHAR;
PROCEDURE nor (x:vec;a:matric);
և այլն:
Ենթածրագրում նման տիպի ֆորմալ պարամետր հայտարարելիս արդեն պետք է
օգտվել vec, matric և այլ նոր տիպերից. բանն այն է, որ Պասկալի կոմպիլյատորը
ֆորմալ պարամետր հայտարարելիս չի թույլատրում հիմնվել այլ տիպի վրա. չէ± որ
այս դեպքում (օրինակ` ARRAY[1..10] OF REAL) նոր հայտարարվող զանգվածը
ստեղծվում է` հիմնվելով 1..10 միջակայքային տիպի վրա:
Ասվածը պարզաբանելու նպատակով դիտարկենք հետևյալ խնդիրը. ֆունկցիա-
յի միջոցով հաշվել ցանկացած n հատ ամբողջ տիպի տարրեր պարունակող
միաչափ զանգվածի դրական տարրերի քանակը, որտեղ n-ը ստեղնաշարից
ներմուծված [2;100] միջակայքի ցանկացած ամբողջ թիվ է:
Նախ, ինչպես միշտ, կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման.
ա) ղեկավարող բլոկ-սխեմա
բ) ֆունկցիայի բլոկ-սխեմա
Նկ. 1.23. Միաչափ զանգվածը որպես ֆունկցիայի պարամետր
65
Ղեկավարող բլոկ-սխեմայում
զանգվածի տարրերը ներմուծելուց հետո
5-րդ բլոկով կանչվել է Dr_Qanak(nn,xx) ֆունկցիան, որի վերադարձրած արժեքը 6-րդ
բլոկում վերագրվել է m-ին: Ֆունկցիայի բլոկ-սխեմայում զանգվածի դրական տար-
րերի k քանակն արդեն հայտնի ալգորիթմով հաշվելուց հետո 6-րդ բլոկում վերագրվել
է ֆունկցիայի անվանը` Dr_Qanak-ին:
Գրենք համապատասխան ծրագիրը.
PROGRAM Zang_Qanak;
TYPE vec=array[1..100] OF INTEGER;
{0_0}
VAR x:vec; i,n,m:BYTE;
FUNCTION Dr_Qanak(nn:BYTE;xx:vec):BYTE;
{0}
VAR i,k:BYTE;
BEGIN k:=0;
FOR i:=1 TO nn DO
IF xx[i]>0 THEN k:=k+1;
Dr_qanak:=k
{00}
END;
BEGIN
{000}
REPEAT WRITE(‘n=’); READ(n)
{1}
UNTIL (n>1)AND(n<=100);
{2}
FOR i:=1 TO n DO READ(x[i]);
m:=Dr_Qanak(n,x);
{3}
WRITELN(‘դրական տարրերի քանակը=’,m)
END.
Ծրագրի {0_0} մակագրությամբ տողում հայտարարվել է vec տիպը, որը միաչափ
զանգված է բնութագրում: Նպատակն այն է, որ ֆունկցիայի վերնագրում հնարավո-
րություն ունենանք որպես ֆորմալ պարամետր միաչափ զանգված տալ: {0} տողում
գրված է ֆունկցիայի վերնագիրը, որտեղ ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքը նկա-
րագրվել է BYTE տիպի: {00} տողում կատարվել է Dr_Qanak:=k; վերագրումը, որպես-
զի պահանջված քանակը ֆունկցիան կարողանա վերադարձնել իրեն կանչող ծրագ-
րին: {000} տողով սկսվել է ծրագրի հիմնական մասը: Այստեղ {1}-{2} տողերում նե-
րառված REPEAT-UNTIL հետպայմանով ցիկլի օգնությամբ n-ը, որը զանգվածի տար-
րերի քանակն է, ներմուծվել է այնպես, որպեսզի [2,100] միջակայքի որևէ թիվ լինի
(քանի որ {0_0} տողում հայտարարված զանգվածը կարող է ամենաշատը 100 տարր
պարունակել): {3}-րդ տողում կանչվել է Dr_Qanak ֆունկցիան, որին փոխանցվել է
թե° զանգվածը, թե° դրա տարրերի քանակը:
Հաջորդ խնդիրը լուծենք պրոցեդուրայի կիրառմամբ:
Տրված n x n (n-ը [2;10] միջակայքի ցանկացած թիվ է) իրական տիպի տար-
րեր պարունակող
երկչափ
զանգվածի բացասական տարրերից միաչափ
զանգված ստանալ: Նոր զանգվածի ստացման գործընթացն իրականացնել
պրոցեդուրայի միջոցով:
Կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման.
66
բ) պրոցեդուրայի բլոկ-սխեմա
ա) ղեկավարող բլոկ-սխեմա
Նկ. 1.24. Պրոցեդուրայի օգնությամբ երկչափից միաչափ զանգվածի ստացման ալգորիթմ
Ղեկավարող բլոկ-սխեմայում զանգվածի տարրերը ներմուծելուց հետո 4-րդ բլո-
կով կանչվել է Nor_Vector պրոցեդուրան, որին ուղարկվել է n x n չափի երկչափ զանգ-
վածը, իսկ արդյունքում ստացվել է m տարր պարունակող y միաչափ զանգվածը: Քա-
նի որ ստացված զանգվածը կարող էր դատարկ լինել (եթե երկչափ զանգվածը բա-
ցասական տարրեր չպարունակեր), ապա պայմանի բլոկում (5) ստուգվել է m>0 պայ-
մանը` դրա ճշմարիտ արժեքի դեպքում միաչափ զանգվածը դատարկ չէ, և այն ար-
տածվել է (6), հակառակ դեպքում արտածվել է (7) համապատասխան հայտարարու-
թյուն:
Պրոցեդուրայի բլոկ-սխեմայում ստացվելիք զանգվածի տարրերի նախնական
քանակին 2-րդ բլոկով վերագրվել է 0, այնուհետև, դիտարկելով երկչափ զանգվածի
յուրաքանչյուր տարր, առանձնացվել են բացասականներն ու 5 և 6-րդ բլոկների մի-
ջոցով վերագրվել y1 զանգվածի հերթական տարրին: Այսպիսով, պրոցեդուրայի
ավարտին m1 տարր պարունակող y1 վեկտոր կունենանք:
67
Կազմենք ծրագիրը.
PROGRAM Matric_Vektor;
TYPE matric=ARRAY[1..10,1..10]OF REAL;
{1}
vector=ARRAY[1..100]OF REAL;
VAR i,j,n,m:BYTE; x:matric;y:vector;
{2}
PROCEDURE Nor_Vector(n1:BYTE;x1:matric;VAR m1:BYTE;VAR y1:vector); {3}
VAR i,j :BYTE ;
BEGIN m1 :=0 ;
FOR i:=1 TO n1 DO FOR j:=1 TO n1 DO
IF x1[i,j]<0 THEN
BEGIN
m1:=m1+1;
y1[m1]:=x1[i,j]
END
END;
BEGIN REPEAT READ(n) UNTIL (n>1)AND(n<=10);
{4}
FOR i:=1 TO n DO FOR j:=1 TO n DO READ(x[i,j]);
Nor_Vector(n,x,m,y);
{5}
IF m>0 THEN FOR i:=1 TO m DO WRITELN(‘y[‘,i,’]=’,y[i]:4:1)
ELSE WRITELN(‘զանգվածում բացասական տարրեր չկան’)
END.
Ծրագրի {1} մեկնաբանությամբ տողում TYPE առանցքային բառի տակ
հաջորդաբար հայտարարվել են matric և vector նոր տիպերը, քանի որ պրոցեդու-
րայում անհրաժեշտ է այդ տիպերով ֆորմալ պարամետրեր նկարագրել: {2} տո-
ղում հայտարարվել են ծրագրի գլոբալ փոփոխականները (այն փոփոխականները,
որոնք կարելի է կիրառել ծրագրի ցանկացած մասում): {3} տողում նկարագրվել է
պրոցեդուրայի վերնագիրը, որտեղ n1 և x1 փոփոխականները հայտարարվել են
որպես արժեք պարամետրեր (մուտքային), իսկ m1 և y1-ը` փոփոխական պարա-
մետրեր (ելքային):
Ծրագիրը սկսում է աշխատել {4} տողից, որտեղ ներմուծվում է զանգվածի չափը (n),
ապա n x n տարր պարունակող զանգվածը ներմուծելուց հետո {5} տողում կանչվել է
Nor_Vector պրոցեդուրան:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Ենթածրագրում զանգվածը որպես ֆորմալ պարամետր նկարագրելիս պետք
է տալ նաև դրա մեջ մտնող տարրերի քանակը:
Ենթածրագիրն առավել արագագործ կլինի, եթե զանգվածը որպես պարա-
մետր նկարագրելիս այն որպես փոփոխական պարամետր նկարագրվի:
68
1. Ի±նչն է պատճառը, որ ենթածրագրում զանգվածը որպես ֆորմալ
պարամետր նկարագրելու դեպքում պահանջվում է նախօրոք զանգ-
ված նկարագրող տիպ հայտարարել:
2. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
¢1.18 ՏՈՂԱՅԻՆ ՏԻՊԻ ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ՄՇԱԿՈՒՄ
Ծրագրավորման մեջ իր կիրառմամբ ուրույն տեղ ունի տողային տիպը, որը Պաս-
կալում սահմանված կառուցվածքային տիպերից է: Տողային տիպը նախատեսված է
տեքստային ինֆորմացիա մշակելու նպատակով:
Տողային տիպի փոփոխականն ըստ հայտարարման եղանակի կարող է տարբեր
քանակությամբ պայմանանշաններ պարունակել: Եթե տողը տրվել է s:string; հայ-
տարարմամբ, ապա այն կարող է մինչև 255 պայմանանշան պարունակել, որը տո-
ղային փոփոխականի առավելագույն չափն է: Եթե տողային փոփոխականը հայտա-
րարվել է, օրինակ, ss:string[50]; եղանակով, ապա այս ձևով տրված տողը կարող է
ամենաշատը 50 պայմանանշան պարունակել: Ընդ որում` [ ] փակագծերում կարելի
է 256-ից փոքր ցանկացած դրական ամբողջ թիվ տալ:
Տողային հաստատունը ներկայացվում է ապաթարցերի մեջ վերցված պայմա-
նանշանների հաջորդականության տեսքով: Օրինակ` ‘Armen’, ‘4ag5h’ և այլն: Տողը
կարող է լինել դատարկ` եթե այն ոչ մի պայմանանշան չի պարունակում. օրինակ`
s:=’’; վերագրմամբ s-ը, որը մինչև 255 պայմանանշան կարող էր պարունակել` դա-
տարկ է:
Ինչպես երևում է ss-ի վերը բերված հայտարարումից` տողը կարելի է ինչ-որ
իմաստով CHAR տիպի միաչափ զանգվածի նմանեցնել`
s:ARRAY[0..255] OF CHAR;
ss:ARRAY[0..k] OF CHAR;
{1}
այն տարբերությամբ, որ տողային տիպի փոփոխականի երկարությունը կարող է
տրված սահմաններում փոփոխվել, մինչդեռ միաչափ զանգվածինը, ինչպես գիտեք,
հաստատուն է: Ցանկացած դեպքում տողային փոփոխականի բաղադրիչին կարելի
է դիմել ինչպես զանգվածի տարրին, օրինակ, WRITE(s[2]); հրամանով կարտածվի s
տողի երկրորդ պայմանանշանը:
Տողում 0 համարով պայմանանշանը հատուկ նշանակություն ունի.
այն տվյալ
պահին տողի մեջ առկա պայմանանշանների փաստացի քանակն է ցույց տալիս:
Եթե, օրինակ, կատարվի s:=’abc’; վերագրումը, ապա WRITE(ORD(s[0]); հրամանով
կարտածվի 3 թիվը, որը s տողում առկա պայմանանշանների քանակն է: Եթե {1}
69
հայտարարությամբ տրված ss տողին փորձ արվի k-ից մեծ քանակությամբ պայմա-
նանշան պարունակող տող վերագրել, ապա k-րդին հաջորդող պայմանանշաններն
ուղղակի կանտեսվեն` առանց այդ մասին հաղորդագրության արտածման: Այսպի-
սով, օրինակ, եթե k-ն հավասար է 4, ապա ss:=’abcdef ’; վերագրմանը հաջորդող
WRITE(ss); հրամանը կարտածի abcd ինֆորմացիան:
Տողային փոփոխականի արժեքը ստեղնաշարից ներմուծելու համար պետք է
READLN կիրառել (քանի որ տողային տիպի փոփոխականի երկարությունը կարող է
ծրագրի կատարման ընթացքում փոփոխվել, և համակարգիչը պետք է տողի վերջը
ճանաչելու հնարավորություն ունենա. READLN-ը, ի տարբերություն READ-ի, տողա-
յին փոփոխականի վերջին կցում է տողավերջի ‘ \0’ հատուկ պայմանանշանը):
Պասկալում տողային տիպի մշակման նպատակով ստանդարտ ֆունկցիաներ
կան: Ծանոթանանք դրանց:
LENGTH(s) - ստանդարտ ֆունկցիա է, որը վերադարձնում է s տողում առկա
պայմանանշանների քանակը: Օրինակ, եթե կատարվել է VAR s:STRING[15]; հայ-
տարարումը, որին հաջորդել է s:=’xxx’; վերագրումը, ապա WRITE(LENGTH(s));-ի
արդյունքում կարտածվի տողի փաստացի երկարությունը` 3, և ոչ թե 15, որն, ըստ
հայտարարության, s-ի հնարավոր առավելագույն երկարությունն է:
LENGTH-ի կիրառմամբ լուծենք հետևյալ խնդիրը.
Խնդիր 1. Հաշվել s տողում առկա a պայմանանշանների քանակը:
PROGRAM Tox_1;
VAR s:STRING; n,i,l:BYTE;
BEGIN READLN(s);
n:=LENGTH(s);
{1}
l:=0;
FOR i:=1 TO n DO IF s[i]=’a’ THEN l:=l+1;
WRITELN(l)
END.
CONCAT(s1,s2, ... , sn) - ստանդարտ ֆունկցիա է, որը հաջորդաբար, ըստ գրված
հաջորդականության, իրար է կցում s1, s2, ... , sn տողերն ու արդյունքում ստանում նոր
տող: s1, s2, ... , sn տողերի ընթացիկ երկարությունների գումարը պետք է փոքր կամ
հավասար լինի 255-ից, իսկ եթե ստացված արդյունարար տողը պետք է վերագրվի
մեկ այլ, օրինակ, ss տողի, ապա փոքր կամ հավասար պետք է լինի ss-ին ըստ հայ-
տարարման տրված երկարությունից (հակառակ դեպքում` ՙավելորդ՚ պայմանա-
նշանները վերջից կանտեսվեն):
CONCAT(s1, s2, ... , sn);
և s1+ s2+ ...+ sn;
գրառումները համարժեք գործողու-
թյուններ են իրականացնում: Օրինակ` եթե s1:=’a’; s2:=’bc’; , ապա WRITE(CON-
CAT(s1,s2)); և WRITE(s1+s2); հրամաններով կարտածվի միևնույն abc ինֆորմացի-
ան:
Խնդիր 2. Ներմուծել անուն, հայրանուն և ազգանուն ներկայացնող s1, s2
և s3 տողերն ու ստանալ անվան, հայրանվան ու ազգանվան համակցությունը
ներկայացնող նոր տող:
70
PROGRAM Tox_2:
VAR
s1,s2,s3: STRING[15];
s4:STRING[50];
BEGIN
WRITE(‘ներմուծեք անունը’); READLN(s1);
{պետք է ներմուծել մինչև 15
պայմանանշան պարունակող անուն}
WRITE(‘ներմուծեք հայրանունը’); READLN(s2);
{պետք է ներմուծել մինչև 15
պայմանանշան պարունակող հայրանուն}
WRITE(‘ներմուծեք ազգանունը’); READLN(s3);
{պետք է ներմուծել մինչև 15
պայմանանշան պարունակող ազգանուն}
s4:=CONCAT(s1,’
‘,s2, ‘
‘,s3);
WRITE(s4)
END.
COPY(s,k,m) - ստանդարտ ֆունկցիան վերադարձնում է տող, որը ստացվում է s
տողի k դիրքից սկսած m պայմանանշանի պատճենմամբ: Օրինակ, եթե s:=’aabbcc’;
ապա WRITE(COPY(s,2,4)); հրամանով կարտածվի abbc տողը:
Խնդիր 3. Տրված է 27 պայմանանշան պարունակող s տողը: s-ի 3-ին բազ-
մապատիկ համար ունեցող պայմանանշանների կցումից նոր տող ստանալ:
PROGRAM Tox_3;
VAR s:STRING[27]; s1:STRING[9];
BEGIN
REPEAT
{1}
READLN(s)
UNTIL LENGTH(s)=27;
{2}
s1:=’’;
{3}
FOR i:=1 TO 9 DO
s1:=s1+COPY(s, 3 * i, 1);
{4}
WRITELN(s1)
END.
Քանի որ, ըստ խնդրի պայմանի, տրված տողը պետք է 27 պայմանանիշ պարու-
նակի, ապա ծրագրի {1}-{2} տողերում REPEAT ... UNTIL ցիկլով պահանջված երկա-
րությամբ տող է ներմուծվում: {3}-ում նոր ստանալիք s1 տողը նախապես դատարկ-
վում է: Այժմ FOR i:=1 TO 9 DO ցիկլում COPY ֆունկցիայի միջոցով ստանալով s տո-
ղի 3-ին բազմապատիկ պայմանանշանների պատճենները, դրանք գումարման միջո-
ցով կցվում են իրար` կազմելով պահանջվածը:
POS(s1,s2) ստանդարտ ֆունկցիան վերադարձնում է s2 տողի այն պայմանանիշի
համարը, որտեղից սկսած s2 տողում s1 տողի պարունակությամբ ենթատող կա: Եթե
s2-ի մեջ s1 տողը չի պարունակվում, ապա POS ֆունկցիան վերադարձնում է 0 ար-
ժեք: Եթե s1 տողից s2-ի մեջ մի քանի տեղամասերում է պարունակվում, ապա POS-ի
բազմակի կիրառումից արդյունքը չի փոխվի, միշտ կլինի նույնը` s2-ում s1-ի առաջին
անգամ հանդիպելու համարը: Օրինակ, եթե
71
s:=’abbsabbd’;
12345678
ապա WRITE(POS(‘bb’,s)); հրամանով կարտածվի
2
թիվը, ու հաջորդ
WTITE(POS(‘bb’,s))-ի կրկնակի կիրառումից հետո էլ միևնույն 2 թիվը կարտածվի և
ոչ թե հաջորդ ‘bb’-ի համարը` 6:
Խնդիր
4.
Եթե տողում գոնե մեկ հատ a պայմանանշան կա, արտածել
YES, հակառակ դեպքում` NO բառը:
PROGRAM Tox_4;
VAR s:STRING;
BEGIN READLN(s);
IF POS(‘a’,s)>0 THEN WRITELN(‘YES’) ELSE WRITELN(‘NO’)
END.
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Երկու տողերի հետ համեմատման =, <, >, <=, >=, <> գործողությունները
կատարվում են առանձին պայմանանշաններով` ձախից աջ հաջորդականու-
թյամբ: Եթե տողերից մեկը պարունակում է ավելի քիչ սիմվոլներ, քան մյուսը,
ապա կարճ տողում թերի սիմվոլները փոխարինվում են CHR(0) արժեքներով:
1. Ո±րն է տողային տիպի փոփոխականի և սիմվոլային տիպի զանգ-
վածի նմանությունն ու տարբերությունը:
2. Տողային տիպի փոփոխականն ամենաշատը քանի± պայմանանշան
կարող է պարունակել:
3. Ի±նչ է պարունակում տողային փոփոխականի 0-ական տարրը:
4. Ի±նչ է ցույց տալիս LENGTH ֆունկցիան`
ա) տողի հնարավոր առավելագույն երկարությունը,
բ) տողի ընթացիկ երկարությունը:
5. Կատարվել
է s:STRING[10]; հայտարարությունը. ի՞նչ կարտածվի
WRITELN(s)-ի արդյունքում, եթե
ա) s:=CONCAT(‘abc’,’kkk’,’mmm’)
բ) s:=’mmm’+’kkkk’+’ccc’
6.
Եթե s:=’abcdef’; , ապա ի՞նչ կվերադարձնի COPY(s,3,2) ֆունկցիան`
ա) ‘de’
բ) ‘cd’
7.
Եթե s1:=’aaa’; և s2:=’baada’; , ապա ի՞նչ է վերադարձնում POS(s1,s2) ֆունկ-
ցիան`
ա) 0,
բ) 2:
8.
Եթե x:=’123’, y:=’a23bcd’, ապա ի՞նչ կստացվի
CONCAT(x,COPY(y,LENGTH(x),2)) ֆունկցիայի արդյունքում:
72
¢1.19 ՏՈՂԱՅԻՆ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՆԵՐԻ ՄՇԱԿՄԱՆ
ՍՏԱՆԴԱՐՏ ՊՐՈՑԵԴՈՒՐԱՆԵՐ
Բացի ստանդարտ ֆունկցիաներից, Պասկալի գրադարանը տողային փոփոխա-
կանի հետ աշխատող նաև ստանդարտ պրոցեդուրաներ ունի:
Ուսումնասիրենք դրանց աշխատանքը:
DELETE(s,k,m) ստանդարտ պրոցեդուրան s տողի k դիրքից սկսած m քանակու-
թյամբ պայմանանշան է հեռացնում (ջնջում): Օրինակ` եթե s:=’abbbc’; ապա
DELETE(s,2,3); հրամանից հետո WRITE(s);-ը կարտածի ac ինֆորմացիան (bbb-ն
ջնջվել է ):
Այս պրոցեդուրայի աշխատանքին ծանոթանանք հետևյալ խնդրի միջոցով.
Խնդիր 1. Տրված s տողից հեռացնել դրանում առկա ‘ b ’ պայմանանշանները:
PROGRAM Tox_1;
VAR s:STRING; k:BYTE;
BEGIN
READLN(s);
WHILE (POS(‘b’,s)>0) DO
BEGIN
k:=POS(‘b’,s);
DELETE(s, k, 1)
END;
WRITELN(s)
END.
Oրինակ, եթե s:=’abdebbam’; , ապա WHILE-ի առաջին կատարման ընթացքում
կստացվի k=2, իսկ DELETE-ից հետո` s=’adebbam’ տողը (առաջին b-ն կջնջվի):
WHILE-ի երկրորդ կրկնությունից հետո կստանանք k=4 ու s=’adebam’ արժեքները և
վերջում` WHILE-ի երրորդ կրկնությունից հետո, k=4 և s=’aseam’ տողը, որն այլևս b
պայմանանշան չի պարունակի և ծրագրի աշխատանքը կավարտվի:
INSERT(s1,s2,k) - ստանդարտ պրոցեդուրան s2 տողի k-րդ դիրքից սկսած տե-
ղադրում է s1 տողը: Օրինակ, եթե s1:=’aa’; s2:=’bbbb’; , ապա INSERT(s1,s2,3)-ից հե-
տո WRITE(s2); հրամանով կարտածվի bbaabb ինֆորմացիան:
Եթե INSERT-ի արդյունքում արդյունարար տողի երկարությունը գերազանցում է
ըստ հայտարարման դրան տրված առավելագույն երկարությունը, ապա վերջից
ՙավելացածները՚ հեռացվում են` առանց այդ մասին հայտնելու: Օրինակ, եթե
տրված է s2:STRING[5]; հայտարարությունը և s2:=’aabbc’; , ապա INSERT(‘dd’,s2,4);
պրոցեդուրայի արդյունքում ստացված s2-ը հավասար կլինի ‘aabdd’ տողին, այ-
սինքն` s2-ի վերջին bc պայմանանշանները դուրս կմնան:
Խնդիր 2. Տրված s տողում առկա a պայմանանշանները փոխարինել cc
պայմանանշաններով:
73
PROGRAM Tox_2;
VAR s:STRING[100]; k:BYTE;
BEGIN REPEAT
READLN(s);
UNTIL LENGTH(s)<=50;
WHILE POS(‘a’,s)>0 DO
BEGIN k:=POS(‘a’, s);
DELETE(s, k, 1);
INSERT(‘cc’, s, k)
END;
WRITELN(s)
END.
Քանի որ ծրագրում s տողը հայտարարվել է այնպես, որ այն կարող է ամենաշա-
տը 100 պայմանանշան պարունակել, ապա ստեղնաշարից ներմուծման գործընթա-
ցը կազմակերպվել է այնպես, որ ներմուծված տողը լինի մինչև 50 երկարության:
Խնդիրն այն է, որ եթե ներմուծված տողը բաղկացած լինի միայն a պայմանանշան-
ներից, ապա, ըստ խնդրի, պահանջվող նոր տողը կստացվի առավելագույն` 100
պայմանանշան պարունակող:
STR(x,s) ստանդարտ պրոցեդուրան ամբողջ կամ իրական տիպի x թիվը վեր է
ածում դրան համարժեք տողային մեծության: Օրինակ, եթե s:string; է, ապա
STR(56,s); հրամանից հետո s-ի մեջ կհայտնվի ‘56’ տողային մեծությունը: Եթե x-ն
իրական թիվ է, ապա կարելի է տալ փոխակերպման ընթացքում պահանջվող ճշտու-
թյան չափն
այնպես, ինչպես
արտածման WRITE հրամանում, օրինակ,
STR(5.2:4:2,S); հրամանից հետո s-ում կհայտնվի ‘5.20’ ինֆորմացիան (:4-ը ընդհա-
նուր դիրքերի քանակն է, :2-ը` տասնորդական կետին հաջորդող պայմանանշաննե-
րի քանակը):
Խնդիր 3. Տրված է 10 իրական տարր պարունակող x միաչափ զանգվա-
ծը:
Զանգվածի յուրաքանչյուր տարր փոխակերպել տողային համարժեքի`
տասնորդական կետից հետո 2 նիշ ճշտություն պահպանելով:
PROGRAM Tox_3;
VAR s:STRING; i:BYTE;
x:ARRAY[1..10] OF REAL;
BEGIN FOR i:=1 TO 10 DO
BEGIN READLN(x[i]);
STR(x[i]:10:2,s);
WRITELN(‘x[‘,i,’]=’,s)
END
END.
Ի տարբերություն STR-ի` VAL(s,x,c) ստանդարտ պրոցեդուրան s տողային փոփո-
խականի արժեքը փոխակերպում է թվային արժեքի և պահպանում x-ում: Եթե s-ում
առկա ինֆորմացիան իրոք x թվային փոփոխականի տիպի որևէ թվի տողային հա-
74
մարժեքն է, ապա փոխակերպումից հետո c-ն պարունակում է 0 թիվը, հակառակ
դեպքում` 0-ից տարբեր այլ ամբողջ թիվ: Օրինակ, եթե s:=’12’; և x-ը INTEGER տիպի
է, ապա VAL(s,x,c);-ի արդյունքում x-ը կստանա 12, իսկ c-ն` 0 արժեք, մինչդեռ, եթե
s:=’12.1’, ապա c-ն կստանա 3 արժեքը (այն դիրքի համարը, որտեղից առաջացել է
սխալը), իսկ x-ի արժեքը կլինի անորոշ:
Խնդիր
4. Տրված է 10 տարր պարունակող տողային տիպի s միաչափ
զանգված: Ստանալ տրամաբանական տիպի 10 տարր պարունակող b միա-
չափ զանգվածը, որի i-րդ տարրը TRUE է, եթե տրված զանգվածի i-րդ տարրը
իրական թիվ է, հակառակ դեպքում` FALSE
է:
PROGRAM Tox_4;
VAR s:ARRAY[1..10] OF STRING; c:BYTE; d:REAL;
b:ARRAY[1..10] OF BOOLEAN;
BEGIN FOR i:=1 TO 10 DO
BEGIN READLN(s[i]);
VAL(s[i],d,c);
IF c=0 THEN b[i]:=TRUE ELSE b[i]:=FALSE;
WRITELN(b[i])
END
END.
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
VAL(s,k,c) պրոցեդուրային տրվելիք s տողի իմաստալից պայմանանշաննե-
րից առաջ եղած բացատանիշերն անտեսվում են, մինչդեռ s-ի վերջում տե-
ղադրված բացատանիշերի առկայությունը կհանգեցնի սխալի:
UPCASE(c) ֆունկցիան վերադարձնում է c սիմվոլային փոփոխականում
պահպանված լատինական փոքրատառին համապատասխանող մեծատառը:
1.
Եթե x:=’12345’; , ապա ի՞նչ արժեք կընդունի x-ը DELETE(x,3,1);
պրոցեդուրայի կատարման արդյունքում:
2.
Եթե x:=’123’, y:=’abcd’,
ապա ի՞նչ արժեք կընդունի y-ը
INSERT(x,y,3)-ի արդյունքում:
3. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
75
¢1.20 ԳՐԱՌՈՒՄՆԵՐ
Մինչև հիմա Պասկալ լեզվից ուսումնասիրված կառուցվածքային տիպերն այն
առանձնահատկությունն են ունեցել, որ միատիպ տարրեր են պարունակել` զանգվա-
ծը հայտարարմամբ տրված, տողայինը` սիմվոլային: Մինչդեռ հաճախ խնդիրներ
լուծելիս անհրաժեշտ է լինում մեկ ընդհանուրի մեջ տարբեր տիպերի տարրեր միա-
վորել: Պասկալ լեզվում այդ նպատակով կիրառվում է գրառում տիպը:
Գրառումը կառուցվածքային տիպ է, որը կազմվում է որոշակի տարբեր տիպերի
բաղկացուցիչ տարրերից, այսպես կոչված, դաշտերից:
Գրառում տիպը նկարագրվում է հետևյալ ընդհանուր եղանակով.
TYPE
իդենտիֆիկատոր =RECORD
բաղկացուցիչ դաշտերի նկարագրություններ
END;
որտեղ իդենտիֆիկատորը սահմանվող տիպի անվանումն է, RECORD-ն ու END-ը
առանցքային բառեր են, իսկ բաղկացուցիչ դաշտերի նկարագրություններն իրարից
կետ-ստորակետերով բաժանված իդենտիֆիկատորների հայտարարություններ են:
Օրինակ`
TYPE ashakert=RECORD
anun:STRING[10];
azganun:STRING[15];
matyani_hamar:BYTE
END;
VAR dasaran:ARRAY[1..30] OF ashakert;
x:ashakert;
Այստեղ սահմանված ashakert տիպը երեք բաղկացուցիչ դաշտեր ունի, որոնցից
առաջին երկուսը տողային տիպի են` նախատեսված աշակերտի անվան ու ազգան-
վան համար, իսկ երրորդ դաշտը BYTE տիպի մեծություն է, որը բնորոշում է դասա-
մատյանում աշակերտի ունեցած համարը:
Այնուհետև VAR-ի ներքո հայտարարված dasaran-ը ashakert տիպի 30 տարր պա-
րունակող զանգված է, իսկ x-ը` ashakert տիպի առանձին փոփոխական:
Գրառում տիպի փոփոխականի դաշտերին դիմելու երկու եղանակ կա.
ա) նշել փոփոխականի անունն ու բաղկացուցիչ դաշտի անվանումը` դրանք իրա-
րից անջատելով կետով (.), օրինակ, x.anun:=’Armen’; dasaran[1].anun:=’Anna’;
բ) WITH օպերատորի կիրառմամբ` հետևյալ կերպ`
WITH գրառում տիպի փոփոխական DO օպերատոր,
որտեղ WITH-ն ու DO-ն առանցքային բառեր են, իսկ DO-ին հաջորդող օպերատորը`
Պասկալի ցանկացած օպերատոր է կամ բլոկ: Օրինակ`
WITH x DO anun:=’Levon’;
WITH dasaran[2] DO azganun:=’Arakelyan’;
Գրառման դաշտերին դիմելու նշված եղանակները համարժեք են:
76
Գրառում տիպի փոփոխականին կարելի է նույն տիպի այլ փոփոխականի արժեք
վերագրել, օրինակ, dasaran[5]:=x;
Որպես գրառում տիպի բաղադրիչ դաշտ կարող է հանդես գալ նաև նախապես
հայտարարված մեկ այլ գրառում տիպի փոփոխական. այս դեպքում նման դաշտ
պարունակող գրառում տիպն անվանում են ներդրված դաշտերով գրառում:
Օրինակ`
TYPE dproc= RECORD
hamar:BYTE;
y:ARRAY[1..100] OF ashakert
END;
VAR d:dproc;
Այստեղ dproc գրառում տիպը որպես բաղադրիչ պարունակում է նախօրոք տրված
ashakert տիպը և այսպիսով ներդրված տիպ է հանդիսանում: Ընդ որում` ներդրված
դաշտի բաղադրիչ տարրին կարելի
է
դիմել, օրինակ, հետևյալ կերպ`
d.y[2].anun:=’Mari’; այսինքն` կետի (.) միջոցով, կամ որ նույնն է` WITH-ի միջոցով.
WITH d DO y[2].anun:=’Mari’;
Գրառում տիպի հետ տարվող աշխատանքին ավելի մոտիկից ծանոթանալու
նպատակով որևէ խնդիր լուծենք:
Խնդիր 1. Տրված է n (2≤n≤100) տարր պարունակող զանգված, որի տար-
րերը հետևյալ բաղադրիչներով գրառումներ են`
աշակերտի ա) անունը,
բ) ազգանունը,
գ) ինֆորմատիկայից տարեկան նիշը:
Անհրաժեշտ է որոշել զանգվածում առկա աշակերտների
ինֆորմատիկայից
ունեցած գնահատականների միջին թվաբանականը:
PROGRAM Grarum_1;
TYPE mmm=RECORD
an:string[10];
azg:STRING[13];
nish:BYTE
END;
VAR x:ARRAY[1..100] OF mmm;
i,n:BYTE; s:REAL;
BEGIN REPEAT
READLN(n)
UNTIL (n>1) AND(n<=100);
FOR i:=1 TO n DO WITH x[i] DO
BEGIN READLN(an);
READLN(azg);
READLN(nish)
END;
77
s:=0;
FOR i:=1 TO n DO s:=s+x[i].nish;
s:=s/n;
WRITELN(‘s=’,s:5:2)
END.
Խնդիր 2. Տրված է n (2≤n≤100) տարր պարունակող զանգված, որի տար-
րերը գրառումներ են հետևյալ բաղադրիչ դաշտերով`
դիմորդի
ա) անունը,
բ) ազգանունը,
գ) ատեստատի միջինը,
դ) ընդունելության քննությունը,
որտեղ ընդունելության քննությունն իր հերթին գրառում է հետևյալ դաշտերով`
ա) հայերենի նիշ,
բ) մաթեմատիկայի նիշ,
գ) պատմության նիշ:
Արտածել այն դիմորդների անուններն ու ազգանունները, ում ատեստատի մի-
ջինը բարձր է շեմային d արժեքից, քննական միջինը` տրված k-ից, իսկ մաթե-
մատիկայինը` բարձր է 17-ից:
PROGRAM Grarum_2;
TYPE qnnakan=RECORD
hayeren:BYTE;
mathem:BYTE;
patm:BYTE
END;
dimord= RECORD
anun:STRING[10];
azg:STRING[13];
atestat:REAL;
bal:qnnakan
END;
VAR x:ARRAY[1..100] OF dimord;
i,n:BYTE; d,k:REAL;
BEGIN REPEAT READLN(n)
UNTIL (n>1)AND(n<=100);
READLN(d,k);
FOR i:=1 TO n DO WITH x[i] DO
BEGIN READLN(anun);
READLN(azg);
READLN(atestat);
READLN(bal.hayeren);
READLN(bal.mathem);
READLN(bal.patm)
END;
78
FOR i:=1 TO n DO WITH x[i] DO
IF (atestat>d)AND((bal.hayeren+bal.mathem+bal.patm)/3>k)AND
(bal.mathem>17) THEN WRITELN(anun,’
‘,azg)
END.
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Պասկալում գրառման տիպի նկարագրության մեջ թույլատրվում է տարբերա-
կային դաշտ կիրառել: Այդ նպատակով օգտվում են CASE ... OF առանցքային
բառերից, որոնք սակայն ընտրության օպերատոր չկազմելով` END-ով չեն
ավարտվում: Գրառման մեջ տարբերակային դաշտը պետք է լինի միակը և
հաջորդի գրառման մնացած դաշտերի նկարագրություններին:
1. Ի±նչ է գրառումը:
2. Ինչպե±ս են նկարագրում գրառումը:
3. Ի±նչ նպատակով են կիրառում WITH օպերատորը:
4. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
¢1.21 ՖԱՅԼԵՐ
Ֆայլը համակարգչի արտաքին հիշող սարքի վրա անուն ունեցող տի-
րույթ է կամ էլ ինֆորմացիա ներմուծելու կամ արտածելու նպատակին
ծառայող տրամաբանական սարք:
Մենք ուսումնասիրելու ենք ֆայլը որպես արտաքին հիշող սարքի վրա ստեղծվող
և պահպանվող միատիպ բաղադրիչների հավաքածու, որն ունի անուն և որոշակի
ծավալ, որը սահմանափակվում է միայն կրիչի ազատ հիշողությամբ: Ֆայլի բաղադ-
րիչները կարող են Պասկալում սահմանված ցանկացած տիպի լինել, բացի ֆայլայի-
նից:
Ֆայլը կարելի է հայտարարել հետևյալ երեք եղանակներով`
ա) TEXT;
բ) FILE:
գ) FILE OF տիպ;
Ֆայլի հայտարարման եղանակը բնորոշում է դրանում պահպանվելիք տարրերի
79
տիպը: Եթե ֆայլը հայտարարվել է որպես TEXT, ապա այն նախատեսված է տեքս-
տային ինֆորմացիայի պահպանման համար: Տեքստային ֆայլի բաղադրիչները
տարբեր երկարությամբ տողեր են: Տեքստային ֆայլը հաջորդական մշակման ֆայլ
է` ֆայլի k-րդ բաղադրիչը հասանելի է դառնում միայն նախորդ` k-1-րդ տարրը մշա-
կելուց հետո:
Եթե ֆայլը հայտարարվել է որպես FILE, ապա կոչվում է չտիպայնացված: Չտի-
պայնացված ֆայլի առանձնահատկությունն այն է, որ կարող է տարբեր տիպերի
տվյալներ պարունակել:
Մենք առավել մոտիկից կծանոթանանք ու կաշխատենք, այսպես կոչված, տի-
պայնացված ֆայլերի հետ:
Տիպայնացված ֆայլը հայտարարվում է հետևյալ ընդհանուր եղանակով`
VAR իդենտիֆիկատոր:FILE OF տիպ;
որտեղ իդենտիֆիկատորը, այսպես կոչված, ֆայլային փոփոխական
է, որը
Պասկալի ծրագիրը արտաքին ֆայլի հետ կապող միջոց է: FILE-ը և OF-ը առանցքա-
յին բառեր են, իսկ տիպը Պասկալում սահմանված ցանկացած տիպ է, բացի ֆայլա-
յինից:
Պասկալի միջավայրից ֆայլ ստեղծելու համար կիրառվում է հետևյալ ստան-
դարտ պրոցեդուրան`
ASSIGN(ֆայլային փոփոխական, տողային փոփոխական կամ հաստատուն);
որտեղ ֆայլային փոփոխականը վերը նկարագրված եղանակներից որևէ մեկով հայ-
տարարված փոփոխական է: Տողային փոփոխականը կամ հաստատունը ֆայլի ան-
վանումն է: Ֆայլի անվանումը համակարգչի օպերացիոն համակարգի կողմից ըն-
դունված կանոններով կառուցված տող է` կարող է ներառել լատինական այբուբենի
մեծատառերն ու փոքրատառերը, @
$
% ^ & | # (
)
~
-
_
‘ պայ-
մանանշաններն ու թվանշանները: Ֆայլի անունը կարող է պարունակել նաև ընդլայ-
նում` մինչև երեք պայմանանշան ներկայացնող հաջորդականություն, որը ֆայլի
անունից բաժանվում է կետով (.): Ֆայլի անունը կարող է սկսվել արտաքին կրիչի
անունից (A, B, C, D, E և այլն), որին հաջորդում է երկու կետը (:): Ֆայլի լրիվ անվա-
նումը կարող է ներառել նաև այն թղթապանակի հասցեն, որտեղ ստեղծվում է:
Օրինակ, ֆայլի ճիշտ անվանումներ են`
‘ab.txt’
‘C:\TP\BIN\My_file.dat’
‘A:\k.pas’
և այլն:
ASSIGN պրոցեդուրայի աշխատանքի արդյունքում, եթե նշված հասցեում
տվյալ անվամբ ֆայլ չկա, ապա ստեղծվում է, որից հետո ֆայլային փոփոխա-
կանն ամրագրվում է ստեղծված ֆայլին: Այսուհետև այդ ֆայլի հետ ցանկացած
գործողություն իրականացնելու նպատակով ֆայլի անվան փոխարեն կիրառվելու
է ֆայլային փոփոխականը: Եթե պարզվում է, որ ASSIGN-ում բերված անվամբ
ֆայլ արդեն գոյություն ունի, ապա ուղղակի ֆայլային փոփոխականն ամրա-
գրվում է դրան:
80
ASSIGN պրոցեդուրայից հետո ֆայլի հետ հետագա աշխատանք տանելու համար
պետք է այդ ՙֆայլը բացել՚: Ֆայլը ՙբացել՚ նշանակում է տալ դրա հետ աշխատե-
լու նպատակը` տվյալների գրանցում կամ ընթերցում:
Եթե ֆայլը նոր է ստեղծվում, ապա, բնականաբար, այն բացվում է տվյալներ
գրանցելու նպատակով: Այս դեպքում ֆայլը բացվում է REWRITE պրոցեդուրայով,
որի ընդհանուր գրելաձևը հետևյալն է`
REWRITE(ֆայլային փոփոխական);
որտեղ ֆայլային փոփոխականը տվյալ ֆայլին ASSIGN-ով ամրագրված փոփոխա-
կանն է: Եթե REWRITE-ը կիրառվում է արդեն գոյություն ունեցող ֆայլի համար, ապա
տվյալ ֆայլի պարունակությունը ոչնչանում է առանց որևէ հաղորդագրության ար-
տածման, որից հետո ֆայլը նախապատրաստվում է նոր տվյալներ գրանցելու:
Ֆայլից առկա տվյալները ընթերցելու նպատակով ֆայլը բացում են RESET պրո-
ցեդուրայով, որն ունի հետևյալ ընդհանուր տեսքը`
RESET(ֆայլային փոփոխական);
որտեղ ֆայլային փոփոխականը ASSIGN-ի միջոցով տվյալ ֆայլին ամրագրված փո-
փոխականն է: Այս պրոցեդուրայի արդյունքում տվյալ ֆայլի հետ աշխատող հատուկ
ցուցիչը, այսպես կոչված` ֆայլի մարկերը, բերվում է ֆայլի սկիզբ և ցույց է տալիս
ֆայլի առաջին` 0-ական համարով տարրի վրա: Եթե RESET-ով փորձ արվի բացել գո-
յություն չունեցող (ջնջված) ֆայլ, ապա ներկառուցված IORESULT (մուտքի/ելքի գոր-
ծողության արդյունք) ֆունկցիան 0-ից տարբեր արժեք կվերադարձնի: RESET պրո-
ցեդուրայով թույլատրվում է բացված ֆայլից ոչ միայն տվյալներ ընթերցել, այլև,
անհրաժեշտության դեպքում, տվյալներ գրանցել: Այսպիսով, հնարավորություն է
ստեղծվում ֆայլը խմբագրելու, այնտեղ նոր տվյալներ ավելացնելու:
Տիպայնացված ֆայլում տվյալները գրանցվում են WRITE պրոցեդուրայի միջո-
ցով, որի ընդհանուր գրելաձևը հետևյալն է`
WRITE(ֆայլային փոփոխական, գրանցվող տվյալներ);
Որպես գրանցվող տվյալներ կարող են լինել մեկ կամ իրարից ստորակետերով ան-
ջատված մի քանի փոփոխականներ, որոնց տիպը պետք է համընկնի ֆայլային փո-
փոխականը հայտարարելիս ֆայլի տարրերին տրված տիպի հետ: Օրինակ, եթե
տրված են
f:FILE OF INTEGER;
a,b:INTEGER;
հայտարարություններն ու
a:=2;
b:=SQR(a)+5;
վերագրումները, ապա WRITE(f,a,b); պրոցեդուրայով մարկերի ընթացիկ դիրքում
ֆայլի մեջ նախ կգրանցվի 2 արժեքը, որից հետո մարկերը կտեղաշարժվի հաջորդ
դիրքի վրա, որտեղ էլ կգրանցվի 9 արժեքը (22+5): Այսպիսով, յուրաքանչյուր տարր
գրանցելուց հետո ֆայլային մարկերն ավտոմատ անցում է կատարում հաջորդ
դիրքին:
81
Ֆայլում գրանցված տվյալներն ընթերցելու նպատակով կիրառվում է READ պրո-
ցեդուրան, որի ընդհանուր գրելաձևը հետևյալն է.
READ(ֆայլային փոփոխական, ընթերցվող տվյալներ);
որտեղ ընթերցվող տվյալները ֆայլային փոփոխականի տիպի մեկ կամ միմյանցից
ստորակետերով անջատված մի քանի փոփոխականներ են: Օրինակ` READ(f,a,b);
պրոցեդուրայի արդյունքում ֆայլային մարկերի ընթացիկ դիրքում առկա տվյալն ըն-
թերցվելով կվերագրվի a-ին, ապա մարկերը ավտոմատ անցում կատարելով հաջորդ
տվյալի վրա` այն կընթերցի ու կգրանցի b-ում:
Տիպայնացված ֆայլերի հետ աշխատելիս հնարավոր է ֆայլային մարկերը տե-
ղադրել ֆայլի ցանկացած տվյալի վրա: Դրա համար կիրառվում է SEEK պրոցեդու-
րան, որի ընդհանուր գրելաձևը այսպիսին է`
SEEK(ֆայլային փոփոխական, բաղադրիչի համար);
որտեղ բաղադրիչի համարը անհրաժեշտ տարրի համարն է (ֆայլի առաջին տարրի
համարը 0-ն է):
Ֆայլի մեջ առկա տարրերի քանակը որոշելու նպատակով կիրառվում է FILESIZE
ֆունկցիան հետևյալ ընդհանուր գրառմամբ`
FILESIZE(ֆայլային փոփոխական);
Այսպես, օրինակ, որպեսզի ֆայլի մարկերը տեղավորենք առկա ֆայլի վերջում`
առաջին ազատ դիրքի վրա, կարելի է գրել
SEEK(f,FILESIZE(f));
որտեղ f-ը ֆայլային փոփոխականն է:
Ֆայլի որևէ տարրին հաջորդող տարրերը ջնջելու համար կիրառում են հետևյալ
պրոցեդուրան`
TRUNCATE(ֆայլային փոփոխական);
Երբեմն անհրաժեշտ է լինում իմանալ, թե ֆայլային մարկերը ֆայլի ո±ր բաղադ-
րիչի վրա է: Այդ նպատակով օգտվում են FILEPOS ֆունկցիայից, որի տեսքը
հետևյալն է`
FILEPOS(ֆայլային փոփոխական);
Այս ֆունկցիան վերադարձնում է LONGINT տիպի ամբողջ թիվ:
Ֆայլի հետ աշխատելուց հետո այն ՙփակում՚ են հատուկ պրոցեդուրայով, որը
հետևյալն է`
CLOSE(ֆայլային փոփոխական);
Այս պրոցեդուրան ապահովում է ստեղծվող ֆայլի տվյալների ամբողջականությունը:
CLOSE պրոցեդուրայից հետո կարելի է շարունակել ֆայլի հետ աշխատել, քանի որ
ծրագրի և ֆայլի կապը չի խզվում:
82
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
READ ստանդարտ պրոցեդուրայում առաջին պարամետրը (մուտքի ֆայլը)
չնշելու դեպքում տվյալները ներմուծվում են ստեղնաշարից:
WRITE ստանդարտ պրոցեդուրայում առաջին պարամետրը (ելքի ֆայլը)
չնշելու դեպքում տվյալներն արտածվում են (գրանցվում են) էկրանին:
ASSIGN պրոցեդուրայում ֆայլի անվանումը հասցեի հետ միասին կարող է
մինչև 79 պայմանանշան պարունակել:
1. Ի±նչ է ֆայլը:
2. Պասկալում կիրառվող ֆայլի ի՞նչ տիպեր գիտեք. ինչպե±ս են
դրանք հայտարարվում:
3. Տիպայնացված ֆայլերի հետ կիրառվող ի՞նչ ստանդարտ ենթա-
ծրագրեր գիտեք:
¢1.22 ՖԱՅԼԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԸ ՍՊԱՍԱՐԿՈՂ
ՕԺԱՆԴԱԿ ԵՆԹԱԾՐԱԳՐԵՐ
Երբեմն անհրաժեշտ է լինում Պասկալի ծրագրից ոչ միայն ֆայլ, այլև թղթապա-
նակ ստեղծել: Դրան ծառայող ստանդարտ պրոցեդուրան ունի հետևյալ տեսքը.
MKDIR(թղթապանակ);
որտեղ թղթապանակը ստեղծվող թղթապանակի հասցեն և անվանումը պարունակող
տողային արտահայտություն է, օրինակ, ‘C:\tp\nor’ . այստեղ nor-ը ստեղծվող նոր
թղթապանակի անվանումն է (ենթադրվում է, որ tp-ում nor անունը կրող թղթապանակ
մինչ այդ չկար):
Ավելորդ թղթապանակը ջնջելու համար նախատեսված է RMDIR պրոցեդուրան
հետևյալ գրելաձևով`
RMDIR(թղթապանակ);
այստեղ թղթապանակը հեռացման ենթակա թղթապանակի հասցեն ու անվանումը
ներկայացնող տողային արտահայտություն է: Հեռացվող թղթապանակը պետք է լի-
նի դատարկ` ոչ մի ֆայլ կամ թղթապանակ չպարունակի: Այսինքն` թղթապանակը
ոչնչացնելիս նախապես այն պետք է ՙդատարկել՚` ջնջել դրանում առկա թղթապա-
նակներն ու ֆայլերը:
Ֆայլ ջնջելու համար կիրառվող պրոցեդուրան ունի հետևյալ գրելաձևը`
ERASE(ֆայլային փոփոխական);
որտեղ ֆայլային փոփոխականը ջնջման ենթակա ֆայլի հետ ASSIGN-ով ամրա-
գրված փոփոխականն է: Եթե ջնջվող ֆայլը մինչ այդ բացված է եղել RESET կամ
83
REWRITE պրոցեդուրաներից որևէ մեկով, ապա այն ջնջելուց առաջ անհրաժեշտ է
փակել` կիրառելով CLOSE պրոցեդուրան:
Որոշ դեպքերում նպատակահարմար է լինում Պասկալ ծրագրից փոխել ֆայլի
նախկին անվանումը, այլ խոսքով` անվանափոխել ֆայլը: Դրա համար կիրառում են
RENAME(ֆայլային փոփոխական, նոր անվանում);
ընդհանուր գրելաձև ունեցող ստանդարտ պրոցեդուրան. այստեղ ֆայլային փոփո-
խականը անվանափոխման ենթակա ֆայլին ամրագրված փոփոխականն է, իսկ նոր
անվանումը` ֆայլի նոր անվանումը ներկայացնող տողային արտահայտություն: Այս
պրոցեդուրան իրագործելուց առաջ ևս անհրաժեշտ է CLOSE-ի միջոցով նախապես
փակել ֆայլը, եթե մինչ այդ այն բացվել էր RESET-ի կամ REWRITE-ի միջոցով:
Զանազան խնդիրներին ուղղված ծրագրերի դեպքում երբեմն անհրաժեշտություն
է ծագում փոխել ընթացիկ (աշխատանքային) թղթապանակը, որի համար նախա-
տեսված է
CHDIR(թղթապանակի ուղի);
ընդհանուր գրելաձևով պրոցեդուրան, որտեղ թղթապանակի ուղին նոր ընթացիկ
թղթապանակի հասցեն է:
Ֆայլերի հետ կապված աշխատանքում հաճախ օգտակար ծառայություն է մա-
տուցում EOF ֆունկցիան, որի ընդհանուր գրելաձևը հետևյալն է`
EOF(ֆայլային փոփոխական);
Այս ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքը տրամաբանական (BOOLEAN) տիպի է.
հավասար է TRUE, եթե ֆայլային մարկերը ֆայլի վերջին տարրին հաջորդող ազատ
դիրքի վրա է և FALSE` հակառակ դեպքում: Այսպիսով, եթե այս ֆունկցիան TRUE վե-
րադարձնի ֆայլից տվյալներ ընթերցելիս` կնշանակի ֆայլն ավարտվել է, իսկ ֆայ-
լում տվյալներ գրանցելու գործընթացում` որ նոր տվյալը կգրանցվի ֆայլի վերջից:
Ֆայլերի աշխատանքին ծանոթանալու նպատակով լուծենք հետևյալ խնդիրը.
Խնդիր 1. C սկավառակի tp թղթապանակում նախ n ամբողջ տիպի տար-
րեր պարունակող d1.dat անվամբ ֆայլ ստեղծել, ապա նույն թղթապանակում
մեկ այլ d2.dat ֆայլ ստեղծել հետևյալ կերպ` d1.dat-ի յուրաքանչյուր տար-
րից հետո գրելով 0 թիվը:
PROGRAM File_1;
VAR f1,f2:FILE OF INTEGER; {f1 և f2 ֆայլային փոփոխականների հայտարարում}
i,n,d,k:INTEGER;
BEGIN READ(n);
ASSIGN(f1,’C:\tp\d1.dat’);
REWRITE(f1); {f1 ֆայլի ստեղծում և նախապատրաստում այնտեղ տարրեր գրանցելու}
FOR i:=1 TO n DO {f1 ֆայլում ստեղնաշարից ներմուծված n հատ տարրերի գրանցում}
BEGIN READ(d);
WRITE(f1,d)
END;
CLOSE(f1);
84
ASSIGN(f2,’C:\tp\d2.dat’);
REWRITE(f2); {f2 ֆայլի ստեղծում և նախապատրաստում տարրեր գրանցելու}
RESET(f1); {f1 ֆայլի բացում` ընթերցման նպատակով}
k:=0;
WHILE NOT EOF(f1) DO
{քանի դեռ f1 ֆայլի ավարտին չենք հասել`
ընթերցել դրա յուրաքանչյուր տարր և գրանցել f2-ի մեջ}
BEGIN READ(f1,d);
WRITE(f2,d,k)
END;
CLOSE(f2);
{1}
RESET(f2); {f2 ֆայլի ընթերցման նախապատրաստում}
WHILE NOT EOF(f2) DO
{քանի դեռ f2 ֆայլի ավարտին չենք հասել`
ընթերցել յուրաքանչյուր տարր և արտածել}
BEGIN READ(f2,d);
WRITELN(d)
END;
CLOSE(f2);
CLOSE(f1)
END.
Եթե խնդիր դրված լիներ d1.dat ֆայլի մեջ ստանալ պահանջված պատասխանը,
ապա կարելի էր խնդիրը բերված եղանակով լուծելուց {1} տողից հետո ավելացնել
հետևյալ ծրագրային կտորը`
CLOSE(f1)
ERASE(f1);
RENAME(f2,’d1.dat’);
Խնդիր
2. C սկավառակի tp թղթապանակում ստեղծված են d1.dat և
d2.dat n-ական իրական տարրեր պարունակող ֆայլերը: tp թղթապանակում
ստեղծել նոր` d3.dat ֆայլ, որի տարրերը ստացվում են առաջին երկու ֆայլե-
րի միևնույն հերթական համարն ունեցող տարրերի գումարումից:
PROGRAM File_2;
VAR f1,f2,f3:FILE OF REAL;
i,n:BYTE; a,b:REAL;
BEGIN ASSIGN(f1,’C:\tp\d1.dat’); REWRITE(f1);
ASSIGN(f2,’C:\tp\d2.dat’); REWRITE(f2);
READ(n);
FOR i:=1 TO n DO{f1 և f2 ֆայլերի ստեղծում}
BEGIN READ(a);
WRITE(f1,a);
READ(b);
WRITE(f2,b)
END;
85
CLOSE(f1);
CLOSE(f2);
ASSIGN(f3),’C:\tp\d3.dat’);
REWRITE(f3); {f3 ֆայլի ստեղծում և նախապատրաստում այնտեղ տարրեր գրանցելու}
RESET(f1);
RESET(f2);
FOR i:=1 TO n DO {f3 ֆայլում անհրաժեշտ տվյալների ստացում}
BEGIN
READ(f1,a);
READ(f2,b);
WRITE(f3,a+b)
END;
CLOSE(f3);
FOR i:=1 TO n DO {պատասխան հանդիսացող f3 ֆայլի տարրերի արտածում}
BEGIN
READ(f3,a);
WRITELN(a)
END
END.
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
DISKFREE (սկավառակ) ֆունկցիան վերադարձնում է նշված սկավառակի
վրա առկա ազատ հիշողության ծավալը` բայթերով: Այստեղ սկավառակը
նշելու համար պետք է տալ դրա թվային համարը, որտեղ A սկավառակին հա-
մապատասխանում է 1, B-ին` 2, C-ին` 3 և այլն թվերը:
DISKSIZE (սկավառակ) ստանդարտ ֆունկցիան վերադարձնում է նշված
սկավառակի ծավալը` բայթերով: Այստեղ նույնպես սկավառակը տրվում է
վերը նշված թվային համարներով:
1. Պասկալում ֆայլերի աշխատանքը սպասարկող ի՞նչ օժանդակ են-
թածրագրեր գիտեք:
2. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
86
ԾՐԱԳՐԱՎՈՐՄԱՆ C++
ԼԵԶՎԻ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ
¢2.1 C++ ԾՐԱԳՐԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԸ
Ծրագրավորման լեզուները հիմնականում ինտեգրացված աշխատանքային մի-
ջավայր են ունենում, որտեղ ծրագրային տեքստերը ստեղծվում, կարգաբերվում և
անհրաժեշտության դեպքում իրագործվում են:
Visual C++-ի աշխատանքային միջավայր մտնելու համար անհրաժեշտ է հաջոր-
դաբար կատարել հետևյալ քայլերը.
Start
Programs
Microsoft Visual Studio 6.0
Microsoft Visual C++6.0
Արդյունքում էկրանին կբերվի C++-ի գլխավոր պատուհանը` աշխատանքային
միջավայրը (նկ. 2.1):
Ինչպես նկատում եք, գլխավոր պատուհանը 3 բաղկացուցիչ մաս է ներառում.
աշխատանքային նախագծի պատուհան (Project workspace), որն օգնում է
բազմաթիվ ֆայլերից բաղկացած ծրագիր մշակելիս,
խմբագրիչի պատուհան (Editor), որտեղ ներմուծվում և խմբագրվում է ծրագրի
տեքստը,
աշխատանքային տեղեկատվության արտածման պատուհան, ուր ծրագրի
կոմպիլյացիայի (թարգմանման), կապակցման ու կատարման փուլերին
առնչվող տեղեկատվություններ են արտածվում:
Գլխավոր պատուհանի մենյուի տողն ու հիմնական գործիքաշարը բազմաթիվ
հրամաններ և գործիքներ են ներառում, որոնց կծանոթանանք ըստ անհրաժեշտու-
թյան: Նշենք միայն, որ գործիքաշարի յուրաքանչյուր բաղադրիչի համար ենթա-
տեքստային օգնություն կա. եթե մկնիկի ցուցիչը մոտեցնեք` դրան առնչվող տեղե-
կատվություն կստանաք:
Չնայած Visual C++-ը թույլատրում է աշխատել պատուհանային համակարգին
հատուկ գրաֆիկական բարձրակարգ ձևավորմամբ միջավայրում, այդուհանդերձ,
այստեղ նախատեսված, այսպես կոչված, կոնսոլային ներդիրը բեռնավորելիս օպե-
րացիոն համակարգը կոնսոլային պատուհան է ձևավորում, որը արտաքնապես
նման է MS DOS կամ այլ օպերացիոն համակարգերում հրամանային տողի ռեժիմով
87
Հիմնական գործիքաշար
Մենյուի տող
Խմբագրիչի պատուհան
Աշխատանքային տեղեկատվության արտածման պատուհան
Աշխատանքային նախագծի պատուհան
Նկ. 2.1. Visual C++-ի գլխավոր պատուհան
աշխատելիս բացվող պատուհանին: Մենք կաշխատենք կոնսոլային ներդիրով, քանի
որ այս ռեժիմն է առավել հարմար կիրառել C++ լեզուն ուսումնասիրելու համար:
Առաջարկում ենք սկսել C++-ին ծանոթանալ հետևյալ պարզագույն ծրագրով.
#include <iostream>
//1
using namespace std;
//2
void main( )
//3
{
//4
cout<<”MY FIRST PROGRAM!!!”
//5
}
//6
Այստեղ բերված ծրագրի աջ մասում յուրաքանչյուր տողից հետո //-ով սկսվող
գրառումը մեկնաբանություն է, որը մատչելի է դարձնում ծրագրի բացատրման գոր-
ծընթացը: Առանց բացատանիշի իրար հաջորդող երկու գծերի ( // ) միջոցով տրվում
են ծրագրի տվյալ տողին վերաբերող մեկնաբանությունները, իսկ եթե մեկնաբանու-
թյունը մի քանի տող է զբաղեցնում, ապա այն սկսում են /* և ավարտում */ պայմա-
նանշանների համակցությամբ:
88
//1 տողը ներառում է հատուկ հրահանգ, այսպես կոչված, պրեպրոցեսորին (նա-
խապրոցեսոր) ուղղված դիրեկտիվ, որը ներմուծման և արտածման գործընթացն
ապահովող որոշ լրացուցիչ ծրագրային միջոցներ է կցում գրված ծրագրին:
Պրեպրոցեսորային դիրեկտիվները ղեկավարում են ծրագրի
տեքստի ձևափոխման գործընթացը` նախքան ծրագիրը
թարգմանելը:
Ընդհանրապես #include հրահանգի միջոցով ծրագրի նախնական տեքստին ար-
տաքին այլ, նախապես կազմավորված ֆայլեր են կցվում: Հաճախ դրանք .h ընդլայ-
նում ունեցող ֆայլեր են, որոնք ընդգրկված են include թղթապանակում. այս ֆայլերն
անվանում են վերնագրային ֆայլեր:
Վերնագրային ֆայլերը ASCII ձևաչափով ստեղծված
գրադարանային ստանդարտ ֆայլեր են,
որոնց պարունակությունը կարելի է դիտել էկրանին,
իսկ ցանկության դեպքում` նույնիսկ տպել:
#include-ի միջոցով կարելի է նաև գրված ծրագրին ոչ ստանդարտ` ծրագրավորո-
ղի կողմից մշակված ֆայլ կցել. ֆայլի անվանումն այս դեպքում դրվում է չակերտնե-
րի “ “ մեջ: Օրինակ`
#include “nor_file.cpp” կամ`
#include “banali.h” և այլն:
//2 - տողում կիրառված std-ն C++-ի ստանդարտ գրադարանում առկա տարա-
ծության անվանումն է: Ծրագրում using namespace std; գրառմամբ հասանելի են
դառնում std-ում սահմանված անվանումները (մասնավորապես այստեղ է սահման-
վել ծրագրում կիրառված cout -ը):
//3 - C++-ի ցանկացած ծրագիր պետք է իրագործման ելակետ հանդիսացող մաս ու-
նենա, որն ունի main( ) անվանումը` դա ծրագրի, այսպես կոչված, գլխավոր մասն է:
Սովորաբար ծրագրավորողները մասնատում են ծավալուն ծրագրերն ըստ իրենց
նշանակության փոքր, համեմատաբար ինքնուրույն, C++-ում ֆունկցիաներ կոչվող
մասերի (առավել մանրամասնորեն սրանց կանդրադառնանք հետագայում): Ընդ-
հանրապես C++ լեզվում ցանկացած պարզագույն ծրագիր է ձևակերպվում որպես
ֆունկցիա: void-ը main( ) գրառմամ մեջ կիրառվել է նշելու համար, որ ծրագրի գլխա-
վոր main անունը կրող ֆունկցիան արժեք չի վերադարձնում C++ ծրագիրը բեռնավո-
րող օպերացիոն համակարգին:
//4 և // 6 տողերում առկա ձևավոր { } փակագծերն օգտագործվում են ծրագրի
բաղկացուցիչ հրամանները (օպերատորները) խմբավորելու համար. այստեղ խմբա-
վորվել է main-ի մեջ ներառված միակ հրամանը:
89
Ձևավոր փակագծերում ներառված հրամանների համախումբն
անվանում են բլոկ կամ բաղադրյալ օպերատոր:
//5 տողով ըստ տրված cout<< հրահանգի համակարգիչը էկրանին կարտածի
“BAREV BOLORIN” հաղորդագրությունը: Այստեղ cout-ը ելքի ստանդարտ հոսքի
այն օբյեկտն է, որն անհրաժեշտ հաղորդագրությունն ուղղում է օպերացիոն համա-
կարգի կողմից ընդունված ստանդարտ ելքային սարքին (էկրանին): cout-ին կից
կրկնակի կիրառված փոքրի (<) նշանն ունի այն իմաստը, որ դրան հաջորդող ինֆոր-
մացիան տեղադրվում է ելքային հոսքի (արտածման ենթակա տվյալների) մեջ. <<-ն
անվանում են տեղադրման գործողություն: Ի տարբերություն դրա, cin >> հրահան-
գի միջոցով էլ իրագործվում է տվյալների ներմուծումը ստեղնաշարից: Այստեղ cin-ը
մուտքային ստանդարտ հոսքի այն օբյեկտն է, որը ներմուծվող ինֆորմացիան ըն-
դունում է մուտքի ստանդարտ սարքից` ստեղնաշարից, իսկ >>-ն այն իմաստն ունի,
որ դրան հաջորդող տվյալները մտցվում են մուտքի հոսքի (ներմուծման ենթակա
տվյալների) մեջ:
C++ լեզվով գրված ծրագիրն իրականացնելու համար ծրագրի նախնական տեքս-
տը պետք է թարգմանել մեքենայական կոդի. այդ նպատակով կարելի է օգտվել
գլխավոր պատուհանի Build մենյուի հրամաններից`
compile - թարգմանել խմբագրիչի պատուհանում առկա ակտիվ ծրագիրը,
build - աշխատանքային նախագծի կապակցում (կոմպանովկա). թարգման-
վող ծրագրին կցվում են նաև գրադարանային անհրաժեշտ ստանդարտ ծրագ-
րերի տեքստերը:
Compile և build հրամանների իրագործման արդյունքում առաջացած հնարավոր
սխալների վերաբերյալ համակարգիչը հայտնում է աշխատանքային տեղեկատվու-
թյան արտածման Output պատուհանում:
Թարգմանված և սխալներ չպարունակող ծրագիրը կարելի է իրագործել Execute
հրամանով: Նկ. 2.2-ում տեսնում եք վերը բերված ծրագրի իրագործման արդյունքը.
Նկ. 2.2. Ծրագրի կատարման արդյունք
Գլխավոր պատուհանի (նկ. 2.1) հիմնական գործիքաշարի մեջ ծրագրի թարգմա-
նության թվարկած միջոցներին համարժեք (նկ. 2.3) գործիքներ կան:
90
Build (F7)
Compile (Ctrl+F7)
Execute Program (Ctrl+F5)
Նկ. 2.3. Build գործիքների վահանակ
C++ լեզվի նախորդ տարբերակների թարգմանիչները վերը բերված ծրագիրը չեն
կարող թարգմանել. այդ դեպքում //1 և //2 տողերում ներառվածն անհրաժեշտ է փո-
խարինել տվյալ թարգմանիչներին ՙհասկանալի՚ #include <iostream.h> գրառմամբ:
Հետագայում նման բարդություններից խուսափելու նպատակով կօգտվենք այս երկ-
րորդ (# include <iostream.h>) տարբերակից:
Աշխատանքային նախագծի հետ աշխատանքն ավարտելու համար կարելի է.
մենյուի տողի File ենթամենյուից ընտրել Close Workspace հրամանը,
կոճակով փակել Visual C++-ի ներդիր պատուհանը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Պրեպրոցեսորային դիրեկտիվը պետք է սկսվի # պայմանանշանով, մեկ տող
զբաղեցնի և ավարտվի տողավերջի պայմանանշանով:
C++ ծրագիրը որևէ նախագիծ ստեղծելու արդյունքում, կախված նախագծի
կազմից` գեներացնում է Debug կամ Release թղթապանակներից որևէ մեկը և
հետևյալ ընդլայնումներով ֆայլերը.
.dsw,
.dsp,
.opt,
.ncb:
Ստեղծված ծրագրային նախագծում որևէ նախօրոք կազմավորված ֆայլ
ավելացնելու համար անհրաժեշտ է.
պատճենել ֆայլը նախագծի աշխատանքային թղթապանակի մեջ,
աշխատանքային նախագծի պատուհանում մկնիկի աջ սեղմակով ընտ-
րել Source Files թղթապանակը,
բացված ենթատեքստային մենյուի մեջ ընտրել ֆայլ ավելացնելու հա-
մար նախատեսված Add files to Folder հրամանը,
բացված Insert Files... երկխոսային պատուհանում մկնիկով ընտրել
ավելացման ենթակա ֆայլն ու ընտրությունը հաստատել OK կոճակով:
Նախկինում ստեղծված աշխատանքային նախագիծը ակտիվացնելու (բացե-
լու) համար կարելի է.
մտնել C++ միջավայր,
File ենթամենյուի մեջ ընտրել Open Workspace հրամանը,
բացված երկխոսային պատուհանում գտնել պահպանված նախագծի
թղթապանակն ու այնտեղ փնտրել նախագծի անունը կրող .dsw ընդլայ-
նումով ֆայլը,
մկնիկի աջ սեղմակով բացել այն
կամ`
91
մտնել C++ միջավայր,
File ենթամենյուի մեջ ընտրել Recent Workspace հրամանը,
եթե այնտեղ բերված ֆայլերի ցանկում ներառված է անհրաժեշտ .dsw
ֆայլը` ընտրել այն
կամ`
առանց C++-ի միջավայր մտնելու գտնել անհրաժեշտ ֆայլն ու
մկնիկով այն ակտիվացնել:
1. Ինչպե±ս ակտիվացնել C++-ի աշխատանքային միջավայրը:
2. Ինչի± համար է օգտագործվում աշխատանքային տեղեկատվու-
թյան արտածման պատուհանը:
3. C++ ծրագրում ինչպե±ս են տողին վերաբերող մեկնաբանություն
ստեղծում:
4. Ի±նչ է կատարվում #include <iostream.h> հրահանգով:
5. Ի±նչ է կատարվում using namespace std հրահանգով:
6. Կարո±ղ է C++-ով գրված ծրագիրը main( ) անունը կրող ծրագրային մոդուլ
չպարունակել:
7. Ինֆորմացիան էկրանին արտածելու համար ի՞նչ միջոց է կիրառվում C++
լեզվում:
8. C++ միջավայրում ստեղծված ծրագիրն իրագործելու համար այն ի՞նչ հա-
ջորդական փուլերի է պետք ենթարկել:
9. C++ ծրագրի աշխատանքն ավարտելու քանի± եղանակ գիտեք:
Լաբորատոր աշխատանք
2.1
C++ ֆայլի ստեղծում
Աշխատանքի ընթացքում Alfa.cpp անվանմամբ ֆայլ ենք ստեղծելու, որի իրա-
գործման արդյունքում էկրանին կարտածվի աշակերտի անունը:
Հաջորդաբար իրականացրեք հետևյալ քայլերը.
1.
Start մեկնարկային մենյուից հաջորդաբար ընտրելով Programs, Microsoft
Visual Studio 6.0, Microsoft C++6.0 գրառումները` մտեք Visual C++-ի աշխա-
տանքային միջավայր:
2.
Էկրանին բերված պատուհանը փակեք Close կոճակով:
3.
C++ գլխավոր պատուհանում (նկ. 2.1) ընտրեք File ենթամենյուի New հրա-
մանն ու բացված մենյուից ընտրեք Files ենթամենյուն:
4.
Բացված ցուցակից ընտրեք ֆայլի C++ Source File տիպը:
5.
File Name դաշտում ներմուծեք ֆայլի Alfa.cpp անունը:
92
6.
Կատարված ընտրությունն ավարտեք OK կոճակով:
Այժմ նախագծի խմբագրիչի պատուհանը պատրաստ է ծրագրի նախնական
կոդն ընդունելու. համոզվեք, որ դրա վերին ձախ անկյունում հայտնվեց թար-
թող տեքստային կուրսորի պատկերը:
7.
Ներմուծեք հետևյալ տեքստը.
#include <iostream.h>
void main( )
{ char anun[15];
cout <<”Duq C++-i mijavairum eq... ”<< endl ;
cout << ”Xndrem` nermuceq dzer anun@:”;
cin >> anun ;
cout << ”Urax em tsanothanal dzez het, ”<<anun<<endl;
}
Արդյունքում C++-ի գլխավոր պատուհանը կունենա հետևյալ տեսքը.
Այժմ թարգմանենք ներմուծված ծրագիրն ու իրագործենք այն.
8.
Գործիքների վահանակից ընտրեք Compile (
) գործիքը կամ միաժամանակ
սեղմեք ստեղնաշարի Ctrl և F7 ստեղները:
Եթե ծրագրի ներմուծման արդյունքում սխալ չեք թույլ տվել, ապա աշխա-
տանքային տեղեկատվության պատուհանում կարտածվի
Alfa.exe - 0 error(s), 0 warning(s)
հայտարարությունը, հակառակ դեպքում` սխալների ցանկը: Եթե որևէ սխալ է
հայտնաբերվել` ծրագիրը չի կարող իրագործվել` նախքան դրանք ուղղելը:
Օրինակ, եթե այս ծրագրի հերթական 5-րդ տողում cout-ի փոխարեն ներմուծ-
վեր cot (սխալ, կոմպիլյատորի կողմից չճանաչված բառ), ապա Compile-ից հե-
տո կունենայինք հետևյալ պատկերը.
93
Սխալն ուղղելու նպատակով մկնիկի ձախ սեղմակի կրկնակի սեղմումով
պետք է ընտրել Output պատուհանում առկա սխալներից առաջինը. արդյուն-
քում ներմուծված ծրագրում կընտրվի այն առաջին տողը, որի վրա կատար-
վել է տվյալ սխալը: Սխալն ուղղելուց հետո կրկին պետք է կիրառել Compile-ը:
Այս ճանապարհով պետք է ուղղել առկա հնարավոր մնացած սխալները,
մինչև որ ներմուծվածը ճշտորեն համընկնի լաբորատոր աշխատանքի 7-րդ
կետում բերված տեքստի հետ: Այս քայլերը (հերթական սխալն ուղղելն ու
Compile գործիքն ընտրելը) պետք է կրկնել այնքան, որ Output-ում արտածվի
0 error(s), 0 warning(s) հայտարարությունը:
10.
Այժմ գործիքների վահանակից ընտրեք Build գործիքը կամ սեղմեք ստեղնա-
շարի F7 ֆունկցիոնալ կոճակը. համոզվեք, որ աշխատանքային տեղեկա-
տվության արտածման պատուհանում տրվեց
0 error(s), 0 warning(s)
հայտարարությունը:
11.
Գործիքների վահանակից այժմ ընտրեք Execute Program գործիքը կամ միա-
ժամանակ սեղմեք ստեղնաշարի Ctrl և F5 ստեղները. եթե ամեն ինչ ճիշտ եք
կատարել` էկրանին կբացվի կոնսոլային պատուհան, որը կունենա հետևյալ
տեսքը.
94
12. Ստեղնաշարից ներմուծեք ձեր անունը և սեղմեք Enter ստեղնը:
13.
Արդյունքում կունենաք, օրինակ, հետևյալ պատուհանը.
14.
Այժմ կոնսոլային պատուհանը փակեք
սեղմակով և վերադարձեք C++-ի
գլխավոր պատուհան:
15. Ընտրեք մենյուի տողի File ենթամենյուի Close Workspace հրամանը. արդյուն-
քում C++-ի գլխավոր պատուհանը կդատարկվի:
16. Նորից մտեք File ենթամենյու և ընտրեք Recent Workspace հրամանը. բերված
ցուցակից ընտրեք Alfa նախագիծը` դրա վրա մկնիկի ձախ սեղմակի կրկնակի
սեղմում կատարելով:
17.
Աշխատանքային նախագծի պատուհանի ներքևի մասում ընտրեք File View
կոճակը. այժմ այն կստանա հետևյալ տեսքը`
18. Մկնիկի ցուցիչով ընտրեք Alfa files անվանման ձախ մասում եղած կոճակը.
արդյունքում կտեսնեք`
19. Alfa.cpp անվան վրա մկնիկի ձախ սեղմակի կրկնակի սեղմում կատարեք և
այսպիսով կրկին խմբագրիչի պատուհանում ակտիվացրեք ներմուծած ծրա-
գիրը:
20.
Աշխատանքն ավարտեք Visual C++-ի գլխավոր պատուհանի փակման կո-
ճակով:
95
¢2.2 C++ ԼԵԶՎԻ ՇԱՐԱՀՅՈՒՍՈՒԹՅՈՒՆԸ:
ՈՒՆԱՐ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Ցանկացած լեզվով ծրագիր գրելիս օգտվում են լեզվի հիմնարար բաղադրիչ տար-
րերից: Ծանոթանանք C++ ծրագրավորման լեզվում կիրառվող հիմնական հասկա-
ցություններին ու օժանդակ տարրերին:
Լեզվում կիրառվող այբուբենը 96 պայմանանշան է պարունակում, որոնցից միայն
91-ն ունեն իրենց գրելաձևը: Գրելաձև չունեցող պայմանանշանները հետևյալն են.
բացատանիշը,
հորիզոնական տաբուլյացիան (հորիզոնական ուղղությամբ որոշակի քա-
նակությամբ բացատանիշերի համախումբը),
ուղղաձիգ տաբուլյացիան,
նոր տողի սկիզբը (Enter ստեղնի գործողությանը համարժեք պայմանա-
նշան),
նոր էջի սկիզբը:
Գրելաձև ունեցող պայմանանշանները կազմում են.
լատինական այբուբենի մեծատառերն ու փոքրատառերը,
0, 1, 2, ..., 8, 9
թվանշանները,
հետևյալ 29 հատուկ նշանները. “
{
}
,
|
:
[
]
(
)
+
-
/
%
\
;
‘
&
^
~ .
*
?
_
!
#
<
=
>
Գրելաձև ունեցող պայմանանշանների միջոցով կազմվում են լեզվի, այսպես կոչ-
ված, լեկսեմները:
Լեկսեմը ծրագրային տեքստի միավոր է, որը ենթակա չէ տրոհման:
Լեկսեմները կարելի է խմբավորել հետևյալ կերպ.
իդենտիֆիկատորներ,
առանցքային (ծառայողական) բառեր,
հաստատուններ (լիտերալներ),
գործողությունների նշաններ,
բաժանիչներ:
Իդենտիֆիկատորները նախատեսված են ծրագրում օգտագործվող մեծություն-
ներին անվանում տալու համար: C++ լեզվում իդենտիֆիկատորները կազմվում են
լեզվում կիրառվող այբուբենի տառերով և թվանշաններով, իսկ գրելաձև ունեցող
պայմանանշաններից կարող են պարունակել միայն տողատակի ընդգծման _ նշանը:
Իդենտիֆիկատորները պարտադրաբար պետք է սկսվեն տառով, կարող են լինել
ցանկացած երկարության, չնայած համակարգչի համար տարբերիչ են հանդիսա-
նում առաջին 63 պայմանանշանները:
Ճիշտ կազմված իդենտիֆիկատորներ են, օրինակ, abc, x1, a, d_56, AnunAzganun
իդենտիֆիկատորները:
C++ լեզվում սահմանված բառեր կան, որոնք հատուկ իմաստ ունեն և չեն կարող
96
կիրառվել այլ կերպ, քան նախասահմանված են: Այդ բառերն անվանում են առանց-
քային: Առանցքային են, օրինակ, հետևյալ` do, double, int, char, const բառերը:
Առանցքային բառերի ամբողջական ցանկը բերված է ձեռնարկի վերջում տեղակայ-
ված Հավելված 1-ում:
Չնայած թույլատրվում է, սակայն խորհուրդ չի տրվում իդենտիֆիկատորները
սկսել ընդգծման (_) նշանով կամ դրանցում երկու իրար հաջորդող ընդգծման նշան-
ներ կիրառել, որովհետև նման եղանակով կազմված իդենտիֆիկատորները լեզվում
այլ կիրառական նշանակություն ունեն:
Հաստատուն լիտերալները լեկսեմներ են, որոնք հաստատուն արժեքներ են ներ-
կայացնում: Սրանք բաժանվում են հետևյալ խմբերի.
ամբողջ,
իրական,
տրամաբանական,
սիմվոլային,
տողային:
Ամբողջ հաստատունը կարող է ներկայացվել տասական, ութական կամ տասն-
վեցական տեսքերով:
Տասական հաստատունը 0-ից 9-ը թվանշաններով կազմված հաջորդականու-
թյուն է, որը չի սկսվում 0-ով` բացառությամբ 0 թվից: Օրինակ` 5, 17, 100, 0 և այլն:
Ընդ որում` բացասական ամբողջ հաստատունները կազմվում են առանց նշանի ամ-
բողջից` մինուսի (-) կիրառմամբ. օրինակ` -57, -200 և այլն:
Ութական ամբողջ հաստատունները կազմվում են 0-ից 7 թվանշաններով և
սկսվում են 0-ով: Օրինակ` 063, 043, 043 և այլն:
Տասնվեցական հաստատունները կազմվում են 0, 1, ..., 9, A, B, C, D, E, F տասն-
վեցական նիշերով և սկսվում են 0x-ով:
Ամբողջ հաստատուն մեծությունները համակարգչի հիշողության մեջ տեղ գրավե-
լով և ունենալով կոնկրետ արժեքներ` անուններ չունեն: Կախված հաստատունի
թվային մեծությունից, համակարգիչը դրան վերագրում է C++ լեզվում ամբողջ թվերի
համար սահմանված հետևյալ տիպերից մեկը.
Աղյուսակ 2.1
Բայթերի քանակը
Տիպը
Մեծության հնարավոր սահմանը
1
char
0-ից 255
2
short
-32768-ից 32767
2
unsigned short
0-ից 65535
2
int
-32768-ից 32767
2
unsigned int
0-ից 65535
4
long
-2147483648-ից 2147483647
4
unsigned long
0-ից 4294967295
97
Իրական հաստատունները կարող են կազմվել հետևյալ բաղադրիչներով.
ամբողջ մաս (տասհիմնային ամբողջ հաստատուն),
ամբողջ և կոտորակային մասերն իրարից բաժանող տասնորդական կետ,
կոտորակային մաս (տասհիմնային ամբողջ հաստատուն),
e կամ E պայմանանշան,
տասական աստիճանի ցուցիչ (նշանով կամ առանց նշանի տասհիմնային
ամբողջ հաստատուն),
F կամ f, L կամ l պայմանանշաններ:
Իրական թվերի գրառման մեջ կարող է բացակայել տասնորդական կետի աջ կամ
ձախ մասերից ցանկացածը, բայց ոչ երկու մասերը միաժամանակ: Օրինակ, իրա-
կան թվերի ճիշտ գրառումներ են`
.56,
5.,
2E+6,
2.71 :
Կախված իրական հաստատունի արժեքից, համակարգիչը C++-ով աշխատելիս
այն դասում է float, double կամ long double տիպերից որևէ մեկի տիպի (աղյուսակ 2.2):
Աղյուսակ 2.2
Չափը (բայթերով)
Տիպը
Հնարավոր արժեքների տիրույթը
4
float
3.4E-38-ից 3.4E+38
8
double
1.7E-308-ից 1.7E+308
10
long double
3.4E-4932-ից 1.1E+4932
Տրամաբանական հաստատունը true կամ false արժեքներ ընդունող bool տիպի
հաստատուն է, որտեղ false-ին համապատասխանում է 0 թիվը, իսկ տրամաբանա-
կան արտահայտության արժեքը հաշվելիս 0-ից տարբեր մեծությունն ընդունվում է
որպես true:
Սիմվոլային հաստատունը ապաթարցերի մեջ վերցված char տիպի ցանկացած
առանձին պայմանանշան է: Օրինակ` ‘a’,
‘+’,
‘#’
և այլն: Սիմվոլային հաստա-
տունին տրամադրվում է 1 բայթ ծավալով հիշողություն:
C++ լեզվում սահմանված են հատուկ իմաստ ունեցող որոշ պայմանանշաններ,
որոնք սկսվում են հակադարձ թեք (\) գծով:
Աղյուսակ 2.3
Նշանը
Գործողությունը
\a
ձայնային ազդանշան
\b
մեկ նիշ ետ տանել կուրսորը
\f
անցում նոր էջի
\n
անցում նոր տողի սկիզբ
\r
տողի սկիզբ
\t
հորիզոնական տաբուլյացիա
\v
ուղղաձիգ տաբուլյացիա
\\
հակադարձ թեք գիծ
\’
ապաթարց
\”
չակերտ
\ ?
հարցական նշան
98
Տողային հաստատունը չակերտների միջև առնված պայմանանշանների հաջոր-
դականություն է: Օրինակ` “sa tox e ...” : Տողային հաստատուն ստեղծելով` համա-
կարգիչը դրա վերջում ավելացնում է ‘\0’ պայմանանշանը: Այսպիսով, “\0”-ն ներկա-
յացնում է դատարկ տող:
Բացի հաստատունից, ծրագրավորման մեջ կարևորվում է նաև փոփոխականի
հասկացությունը:
Այն մեծությունները, որոնց արժեքները ծրագրի կատարման
ընթացքում կարող են փոփոխվել, կոչվում են փոփոխականներ:
Փոփոխականները ներկայացվում են իդենտիֆիկատորներով, որոնք հանդիսա-
նում են դրանց անվանումները: Յուրաքանչյուր փոփոխականի անուն եզակի է և
ծրագրի կատարման ընթացքում չի կարող փոփոխվել: Փոփոխականը ծրագրում կի-
րառելու համար նախապես պետք է հայտարարել, այսինքն` ոչ միայն նշել իդեն-
տիֆիկատորը (փոփոխականի անունը), այլև դրա տիպը` ամբողջ, իրական, սիմվո-
լային և այլն, որը բնորոշում է տվյալ փոփոխականի ընդունելիք հնարավոր արժեք-
ների տիպը: Այսպիսով, համակարգիչը, ըստ նշված տիպի, տվյալ փոփոխականին
համապատասխան ծավալով հիշողություն է հատկացնում: Օրինակ, եթե կատարվել
է int a=100; հայտարարությունը, ապա նշանակում է, որ հիշող սարքում a փոփոխա-
կանին ոչ միայն կոնկրետ ծավալով հիշողություն է հատկացվել, այլև դրան նախնա-
կան 100 արժեք է տրվել (նկ. 2.4):
Նկ. 2.4. Փոփոխականի տեղակայումը հիշող սարքում
Այսպիսով, փոփոխականը ծրագրային մոդուլի մեջ մեկ անգամ հայտարարվելով`
կարող է բազմաթիվ անգամ կիրառվել, արժեքը փոփոխել և այլն: Վերը բերված օրի-
նակում a-ն սկզբնարժեքավորվել է (a = 100), որը չի խանգարում, որ հետագայում այն
այլ արժեքներ կրի: Oրինակ,
a = - 60;
հրամանից հետո a-ին տրված հիշողության տիրույթում 100-ի փոխարեն կգրվի -60
արժեքը: a = - 60 արտահայտությունը վերագրման գործողություն է. վերագրման
գործողության ձախ մասում գրվում է այն փոփոխականի անունը, որը պետք է
արժևորվի, իսկ աջ մասում` արտահայտություն, որի արժեքը պետք է տրվի ձախ մա-
սում առկա փոփոխականին: Ասում են, որ վերագրման գործողությունն արժեք ու-
99
նի, որը հավասար է աջ մասում գրված արտահայտության արժեքին: Օրինակ, եթե
կատարվել է int a, b, c=3; հայտարարությունը (որի համաձայն c-ն ստացել է նախնա-
կան 3 արժեքը), ապա a=b=c+5; վերագրման գործողության արժեքը հավասար է 8-ի
(b=3+5), որն էլ վերագրվում է a-ին. այսպիսով, a-ն և b-ն ստանում են աջ մասում
գրված c+5 արտահայտության արժեքը: Վերագրման գործողության գրառման այլ
տեսքերի հետ կծանոթանանք քիչ անց:
C++-ում գործողությունները բաժանվում են ունար և բինար տիպերի:
Ունար են այն գործողությունները, որոնք միայն մեկ օպերանդի հետ են աշխա-
տում. թվարկենք դրանք`
& - օպերանդի հասցեն ստանալու գործողություն,
* - հասցեի միջոցով օպերանդի արժեքին դիմելու գործողություն,
- - օպերանդի նշանը հակառակ նշանի փոխելու գործողություն,
+ - օպերանդի դրական լինելը փաստող գործողություն,
~ - ամբողջաթվային արգումենտի բիթային հակադարձում (1-ը 0-ի, և 0-ն` 1-ի),
! - օպերանդի տրամաբանական բացասում (true-false, false-true),
ինկրեմենտ կամ ++ - օպերանդի արժեքի ավելացում 1-ով,
դեկրեմենտ կամ - - - օպերանդի արժեքի նվազեցում 1-ով,
տիպի ձևափոխման գործողություն,
sizeof գործողություն,
:: - տեսանելիության տիրույթի ցուցման գործողություն,
new - հիշողության դինամիկ բաշխման գործողություն,
delete - դինամիկ բաշխված հիշողության ազատում:
Թվարկած գործողությունների մի մասին կծանոթանանք հետագայում: Դիտար-
կենք ինկրեմենտ և դեկրեմենտ գործողությունների աշխատանքը:
Որպես այս գործողությունների արգումենտներ կարող են լինել թե° իրական և թե°
ամբողջաթվային արժեքներ կրող փոփոխականները: Ինկրեմենտի դեպքում փոփո-
խականի ընթացիկ արժեքն ավելացվում է 1-ով: Օրինակ` եթե a=3; , ապա a++; գոր-
ծողությունից հետո a-ի արժեքը կստացվի` a=4 և, եթե b=2.3, ապա b++;-ից հետո կու-
նենանք b=3.3:
Դեկրեմենտի դեպքում (- -) փոփոխականի ընթացիկ արժեքը պակասեցվում է մե-
կով: Օրինակ` եթե c=5; , ապա c- -; -ի արդյունքում կստացվի c=4 և, եթե d=4.75; ,
ապա d- -; -ից հետո կունենանք d=3.75:
Տարբերում են ինկրեմենտ և դեկրեմենտ գործողությունների նախդիրային (++a;
- -a) և վերջդիրային (a++; a- -) տարբերակները: Սրանք համարժեք են, եթե կի-
րառվում են առանձին օպերանդների նկատմամբ, ինչպես բերված օրինակներում,
սակայն, եթե կիրառվում են վերագրման գործողության մեջ` արդյունքը տարբեր է.
աջ մասի արտահայտության արժեքը հաշվելիս նախ իրականացվում է նախդիրային
ինկրեմենտի (դեկրեմենտի) գործողությունը և ապա ստացվածը ներառվում արտա-
հայտության վերջնական արժեքը հաշվելու մեջ, իսկ վերջդիրային տարբերակի դեպ-
քում արտահայտության արժեքը հաշվվում է առանց նշված ինկրեմենտի (դեկրեմեն-
տի) գործողությունն իրագործելու, և վերագրման գործողությունն ավարտելուց հետո
միայն իրագործվում է վերջդիրային ինկրեմենտը (դեկրեմենտը):
100
Այսպես, օրինակ` ենթադրենք, a=3; . այս դեպքում c=a++; վերագրման արդյուն-
քում կունենանք c=3 և a=4: Իսկ c=++a; գործողության արդյունքում` c=4 և a=4:
Որոշ արտահայտության արժեք հաշվելիս երբեմն անհրաժեշտ է լինում դրա մեջ
եղած փոփոխականի (օպերանդի) տիպը նախօրոք փոփոխել, բերել նպատակային
տիպի. սա նշանակում է, որ առանց համակարգչում օպերանդի տիպը փոփոխելու`
դրա արժեքը օպերատիվ հիշողությունում կփոխակերպվի անհրաժեշտ նպատակա-
յին տիպի:
Տիպի բացահայտ փոխակերպման հրամանն ընդհանուր դեպքում կունենա
(նպատակային տիպ) օպերանդ;
տեսքը: Օրինակ, double c=(double)2; արտահայտության արդյունքում նախ 2 ամբող-
ջին օպերատիվ հիշողությունում կտրամադրվի 8 բայթ ծավալով տիրույթ (նախկին
2 բայթի փոխարեն, որը զբաղեցնում է որպես int տիպի հաստատուն), ապա փոխա-
կերպվելով իրական double տիպի թվի (2.0) տեսքի` կվերագրվի c-ին (նշենք, որ
double c=2; արտահայտության իրագործման նպատակով համակարգիչը կատարում
է տիպի անբացահայտ ձևափոխություն):
Նման փոխակերպումների դեպքում հաճախ (օրինակ, եթե իրական մեծությունը
բերվում է ամբողջ տիպի) իմաստալից թվանշանների կորուստ կարող ենք ունենալ,
եթե թվի նախնական մեծությունն ավելին է, քան բերվող տիպին տրամադրվող հիշո-
ղությունն է թույլատրում: Այս դեպքում տիպի փոխակերպման արդյունքն անորոշ է:
Տիպի փոխակերպման գործընթացում սխալից խուսափելու համար հաճախ օգտվում
են հետևյալ առավել անվտանգ միջոցներից`
ա) dinamic_cast<նպատակային տիպ>արտահայտություն,
բ) static_cast<նպատակային տիպ>արտահայտություն:
Առաջին (ա) դեպքում ծրագրի իրագործման ընթացքում նախ ստուգվում է տիպի
բերման արդյունքում հնարավոր սխալի առկայությունը, և եթե նման վտանգ չկա,
տիպի ձևափոխումն իրագործվում է, հակառակ դեպքում` ոչ:
Երկրորդ (բ) դեպքում տիպի ձևափոխման թույլատրելիությունն ստուգվում է
ծրագրի թարգմանման փուլում:
sizeof գործողությունն կիրառվում է օպերանդի գրաված հիշողության ծավալը
(բայթերով) որոշելու համար: Ընդ որում` կիրառելի են sizeof գործողության հետևյալ
երկու տարբերակները`
ա) sizeof արտահայտություն,
բ) sizeof (տիպ):
Օրինակ` sizeof(double), sizeof(a+7.8):
101
1. Թվարկեք C++-ում կիրառվող գրելաձև չունեցող ձեզ հայտնի պայ-
մանանշանները:
2. Ի±նչ է լեկսեմը. ինչպե±ս է այն կազմվում:
3. Ինչպե±ս են կազմվում իդենտիֆիկատորները:
4. Ստորև բերված իդենտիֆիկատորներից ընտրեք ճիշտ կազմվածները.
ա) bool
բ) _1c
գ) d ab
դ) k+3
ե) 5mm
զ) abc
է) a-b
ը) c__1
թ) -k
ժ) l2
ի) Mike
լ) Levon
խ) Արմեն
ծ) So_na
5. Քանի± տիպի հաստատուններ գիտեք:
6. Ինչպե±ս են ստեղծվում տասնվեցական հաստատունները:
7. Հիշողության քանի± բայթ է տրամադրվում հետևյալ ամբողջ հաստատուննե-
րից յուրաքանչյուրին.
ա) char,
բ) int,
գ) long
8. Ստորև թվարկածներից որո±նք են ճիշտ սիմվոլային հաստատուններ.
ա)”true”
բ)’a’
գ)’\n’
դ)”m”
ե)’1’
զ)’\t’
9. Ի±նչ է տրամաբանական հաստատունը, քանի± արժեք կարող է այն ընդունել:
10. Տողային հաստատունի որևէ օրինակ բերեք:
11. Ո±ր մեծություններն են կոչվում փոփոխական:
12. Ինչպե±ս են հայտարարվում փոփոխականները:
13. Ինչպե±ս է հաշվարկվում վերագրման գործողության արժեքը`
ա)ձախից աջ,
բ)աջից ձախ:
14. C++-ում քանի± տիպի գործողություններ գիտեք:
15. Ի±նչ է ինկրեմենտը:
16. Ի±նչ է դեկրեմենտը:
17. Ինչպե±ս են double տիպի փոփոխականը բացահայտ փոխակերպում int տի-
պի:
18. Ի±նչ է վերադարձնում sizeof գործողությունը:
102
¢2.3 C++ԼԵԶՎԻ ՇԱՐԱՀՅՈՒՍՈՒԹՅՈՒՆԸ: ԹՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ
ՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Բինար գործողությունները կարելի է համախմբել ըստ հետևյալ տիպի գործողու-
թյունների.
ադդիտիվ (գումարային),
մուլտիպլիկատիվ (բազմապատկման),
տեղաշարժի,
կարգային,
համեմատման,
տրամաբանական,
վերագրման,
տեսանելիության տիրույթի թույլատրելիության,
ստորակետի:
Ծանոթանանք սրանց:
Ադդիտիվ գործողությունները գումարման (+) և հանման (-) գործողություններն
են:
Մուլտիպլիկատիվ գործողությունները բաժանման և բազմապատկման համար
նախատեսված հետևյալ գործողություններն են.
* - թվային օպերանդների բազմապատկում,
/ - թվային օպերանդների բաժանում. այս բաժանման առանձնահատկու-
թյունն այն է, որ ամբողջ տիպի մեծություններն իրար վրա բաժանելիս քա-
նորդի հնարավոր կոտորակային մասը դեն նետելու միջոցով նորից ամ-
բողջաթվային արժեք է ստացվում: Օրինակ`
10/3=3,
-10/3=-3,
10/(-3)=-3:
% - ամբողջ թվերը բաժանելու արդյունքում ամբողջաթվային մնացորդի
ստացում: Այս բաժանման արդյունքը միշտ ամբողջ թիվ է, որի նշանը հա-
մընկնում է բաժանելիի նշանի հետ: Օրինակ`
10%3=1
(10:3=3 և 1 մնացորդ),
6%4=2
( 6:4=1 և 2 մնացորդ),
–6%4=-2
(նշանը համընկնում է բաժանելիի (-6) նշանի հետ),
6%(-4)=2
(նշանը համընկնում է բաժանելիի (6) նշանի հետ),
–6%(-4)=-2
(նշանը համընկնում է բաժանելիի (-6) նշանի հետ):
Տեղաշարժի գործողությունները սահմանված են միայն ամբողջաթվային օպե-
րանդների համար: Ընդհանուր տեսքն այսպիսին է.
օպերանդ1 տեղաշարժի գործողություն օպերանդ 2;
որտեղ տեղաշարժի գործողությունը կամ << է (երկու իրար հաջորդող փոքրի նշան-
ները` միջնամասում առանց բացատանիշի), կամ >> (երկու իրար հաջորդող մեծի
նշաններ):
103
<< գործողության արդյունքում օպերանդ1-ի պարունակությունը (դրա երկուական
կոդը) տեղաշարժվում է ձախ, իսկ >> գործողության արդյունքում` դեպի աջ` օպե-
րանդ2-ին հավասար քանակությամբ: Օրինակ, եթե int c=7; , ապա c<<5; հրամանի
արդյունքում կստանանք հետևյալը`
0
0
0
0
0
7
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
C-ն մինչև շեղումը
0
0
0
3
4
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
0
0
0
0
0
C-ն շեղումից հետո
Ինչպես կարելի է տեսնել` (7)8-թիվը 5 դիրքով դեպի ձախ շեղելու արդյունքում դար-
ձել է հավասար (340)8, որն էլ 10-ական համակարգի 224 թիվն է`
(340)8 = (224)10 = 7•25:
Այսպիսով`
թիվը k դիրքով դեպի ձախ շեղելը հավասարազոր է այն 2k-ով
բազմապատկելուն:
Միևնույն տրամաբանությամբ`
k-դիրքով դեպի աջ շեղելու արդյունքում թիվը բաժանվում է 2k-ի
վրա (ստացված մնացորդային մասը դեն նետելով):
Կարգային գործողությունները հետևյալն են`
& - կարգային բազմապատկում,
|
- կարգային գումարում (կամ),
^ - կարգային բացասող գումարում (բացասող կամ):
Օրինակ`
5 & 6 = 4, քանի որ (101 & 110) = (100) =4,
5 | 6 = 7, քանի որ (101 | 110) = (111) =7,
5 ^ 6 = 3, քանի որ (101 ^ 110) = (011) =3:
Համեմատման գործողությունները հետևյալն են.
< փոքր է,
<= փոքր է կամ հավասար,
> մեծ է,
>= մեծ է կամ հավասար,
104
= = հավասար է (հավասարության ստուգում),
!= հավասար չէ (անհավասարության ստուգում):
Այս գործողությունների արդյունքը տրամաբանական տիպի արժեք է` true (ճիշտ)
և false (սխալ): Նշենք, որ (= =) և (!=) գործողությունների իրագործման կարգն ավելի
ցածր է, քան մնացած համեմատման գործողությունների կարգը: Այսպիսով, օրինակ,
(c < 3 == 1 < c)
արտահայտության արժեքը միայն այն դեպքում կլինի true, երբ տեղի ունի 1<c<3
պայմանը, հակառակ դեպքում կլինի false (նախ ստուգվում են c<3 և c>1 պայմաննե-
րը, ապա ստացված տրամաբանական արժեքները համեմատվում հավասարության
առումով):
Տրամաբանական բինար գործողությունները && - կոնյունկցիայի (տրամաբա-
նական և) և ||-ը` դիզյունկցիայի (տրամաբանական կամ) գործողություններն են:
Այս գործողությունների արդյունքները նույնպես true կամ false տրամաբանական
արժեքներն են: Ընդ որում`
կոնյունկցիայի արդյունքը true է միայն այն դեպքում, եթե բինար
գործողությանը մասնակից երկու օպերանդներն էլ true արժեք ունեն:
Դիզյունկցիայի արդյունքը true է, եթե օպերանդներից թեկուզ մեկի
արժեքը true է:
Ասենք, որ արտահայտության արժեքը հաշվելիս && և || գործողությունների կա-
տարման առաջնահերթության աստիճանը համեմատման գործողությունների համե-
մատ ավելի ցածր է, օրինակ` 4!= 3 || 5 > 7 արտահայտության արժեքը true է, քանի
որ 4!=3-ի արդյունքը true է` թեպետ 5>7-ինը false է, իսկ true || false = true: Հիշեցնենք,
որ true-ի թվային արժեքը 1 է, իսկ false-ինը` 0:
Վերագրման գործողության հնարավոր տեսքերից մեկին արդեն ծանոթ եք`
A=B, որի արդյունքում A-ի նախկին արժեքը փոխարինվում է B-ի արժեքով: Այս-
տեղ որպես A կարող է հանդես գալ միայն փոփոխականը (իդենտիֆիկատորը),
իսկ որպես B` ցանկացած փոփոխական կամ արտահայտություն, որի արժեքը A-ի
տիպի է (կամ տիպի փոխակերպմամբ կարող է ներառվել A-ի հնարավոր արժեքնե-
րի մեջ):
Ծանոթանանք վերագրման գործողության մնացած եղանակներին.
*=
- ձախ մասում գրված օպերանդի արժեքը բազմապատկել աջ մասում եղա-
ծով, արդյունքը գրել ձախի մեջ,
/=
- ձախ մասում գրված օպերանդի արժեքը բաժանել աջ մասում եղածի վրա,
արդյունքը գրել ձախի մեջ,
%=
- ձախ մասում գրված ամբողջ օպերանդի արժեքը բաժանել աջ ամբողջ
օպերանդի վրա և ստացված ամբողջաթվային մնացորդը վերագրել ձախ
օպերանդին,
105
– =
- ձախ մասի օպերանդից հանել աջ օպերանդի արժեքն ու արդյունքը գրել
ձախի մեջ,
+=
- ձախ օպերանդին գումարել աջ մասում եղածն ու արդյունքը գրել ձախի
մեջ,
&=
- հաշվել ձախ և աջ մասերի ամբողջ օպերանդների բիթային (կարգային)
կոնյունկցիան և արդյունքը գրել ձախ օպերանդի մեջ,
|=
- հաշվել ձախ և աջ մասերի ամբողջ օպերանդների կարգային դիզյունկցի-
ան և արդյունքը գրել ձախ օպերանդի մեջ,
^=
- ձախ և աջ մասերի բացասող կամ գործողության արդյունքը վերագրել
ձախ մասին,
<<= - ձախ մասի ամբողջաթվային արժեքի բիթային ներկայացման ձախ տեղա-
շարժ` աջ մասի ամբողջաթվային օպերանդի չափով,
>>= - ձախ մասի ամբողջաթվային արժեքի բիթային ներկայացման աջ տեղա-
շարժ` աջ մասի ամբողջաթվային օպերանդի չափով:
Վերը բերված վերագրման գործողությունները համարժեք են
ձախ օպերանդը = ձախ օպերանդ
գործողություն
աջ օպերանդ
վերագրման գործողությանը:
Օպերատորները հատուկ ձևակերպված հրամաններ (հրահանգներ) են,
որոնք ունեն իրենց աշխատակարգերը:
Օպերատորները միմյանցից փոխանջատվում են կետ-ստորակետերով (;). երկու
իրար հաջորդող կետ-ստորակետերը ստեղծում են դատարկ օպերատոր: Դատարկ
օպերատոր կիրառում են, եթե լեզվի օրենքները տվյալ տեղում օպերատորի առկայու-
թյուն են պահանջում, մինչդեռ ըստ լուծվող խնդրի այդպիսինի անհրաժեշտություն չկա:
Ձևավոր փակագծերի { } միջև առնված օպերատորների
հաջորդականությունն անվանում են բաղադրյալ օպերատոր: Եթե
բաղադրյալ օպերատորի կազմում կան նաև փոփոխականների
հայտարարություններ, ապա այն կազմում է բլոկ:
C++-ի կոմպիլյատորը թե° բաղադրյալ օպերատորը և թե° բլոկը դիտում է որպես
մեկ ամբողջություն: Ընդ որում` ինչպես բաղադրյալ օպերատորը, այնպես էլ բլոկը
սահմանափակող } փակագծից հետո կետ-ստորակետ ( ; ) չի դրվում:
Բլոկում սահմանված (հայտարարված) մեծությունները հայտնի են միայն տվյալ
բլոկում և դրանից դուրս մատչելի չեն:
106
Այն մեծությունները, որոնք հայտարարվում կամ սահմանվում են
բլոկում, լոկալ (տեղային) են, և դրանց տեսանելիության տիրույթը
սահմանափակված է բլոկի տիրույթով:
Ինչպես արդեն գիտենք, ցանկացած ծրագիր պարունակում է գլխավոր մաս
(main( )), որի մարմինը պարփակված է ձևավոր փակագծերով, այսինքն` բլոկ է կազ-
մում, որտեղ հայտարարված մեծություններն, այսպիսով, լոկալ են և հայտնի միայն
main ( ) ֆունկցիայի մարմնում (բլոկում): Որպեսզի փոփոխականներն ու սահմանվող
մեծությունները մատչելի դառնան ծրագրի ողջ տարածքում, դրանք պետք է հայտա-
րարվեն main ( )-ից և ցանկացած այլ ֆունկցիայից դուրս: Այսպիսի մեծություններն
անվանում
են
գլոբալ:
Գլոբալ մեծություններին հաճախ
դիմում
են
::
(պատկանելիություն) ունար գործողության միջոցով: Օրինակ, եթե d անվամբ
փոփոխական ունենք հայտարարված է թե° main ( )-ում և թե° դրանից դուրս, ապա
միայն :: գործողությամբ է հնարավոր main-ից հետո դիմել և աշխատել գլոբալ (ար-
տաքին) d փոփոխականի հետ.
#include <iostream.h>
int d=3;
void main ( )
{ int d=10; d++;
cout << d << endl:
//1
:: d+=5;
cout << :: d < endl;
//2
}
Այս ծրագրի կատարման արդյունքում նախ //1 տողով կարտածվի 11 թիվը, որը
ստացվում է լոկալ d-ի ինկրեմենտի արդյունքում, իսկ //2 տողում` 8 թիվը, որը ստաց-
վում է գլոբալ d-ի արժեքին (3) ավելացնելով 5: Այսպիսով, թեպետ այստեղ երկու փո-
փոխականներ կրում են միևնույն անունը (d), սակայն դրանք իրարից անկախ, տար-
բեր արժեքներ կրող մեծություններ են:
Ստորակետը ծառայում է նաև որպես գործողություն, ընդ որում` ստորակետերով
միմյանցից բաժանված արտահայտությունները հաշվվում են հաջորդաբար` ձախից
աջ: Այսպիսով, ստորակետ գործողությունը խմբավորում է արտահայտություններն
այնպես, որ ստացվող արդյունքի տիպն ու արժեքը որոշվում է արտահայտության աջ
մասում եղած արտահայտությամբ, ձախ մասում եղած օպերանդների արժեքներն
անտեսվում են:
Օրինակ` cout << (k=5, k+1); հրամանի արդյունքում էկրանին կարտածվի 6 թիվը
(k+1-ի արժեքը` երբ k=5): Եթե այժմ իրագործենք cout << k; հրամանը` արդյունքում
կտեսնենք 5 թիվը:
107
Պայմանական կամ տերնար գործողություն
Ի տարբերություն բինարի, պայմանական (տերնար) գործողությունն ունի երեք
օպերանդ. այն հետևյալ ընդհանուր տեսքն ունի.
1-ին արտահայտություն
?
2-րդ արտահայտություն:
3-րդ արտահայտություն
Այս գործողության կատարումը սկսվում է 1-ին արտահայտության արժեքի որոշ-
մամբ. եթե այն հավասար է true (հավասար չէ 0), ապա իրականացվում է 2-րդ ար-
տահայտությունը, հակառակ դեպքում` 3-րդ արտահայտությունը:
Այսպիսով, պայմանական (տերնար) գործողության արդյունքն իրագործված
(1-ին, կամ 2-րդ) արտահայտության արժեքն է: Օրինակ` y = x < 0 ? -x : x; արտա-
հայտության արժեքը կլինի x-ի մոդուլը` բացարձակ արժեքը:
Թվաբանական արտահայտությունները կազմվում են գումարման (+), հանման
(-), բազմապատկման (*), բաժանման (/) և բաժանման ամբողջ մնացորդի առանձ-
նացման (%) գործողությունների ու ստանդարտ մաթեմատիկական ֆունկցիաների
կիրառմամբ: Ստանդարտ մաթեմատիկական ֆունկցիաներից (հավելված 2) օգտվե-
լու համար անհրաժեշտ է #include <math.h> դիրեկտիվի (հրահանգ) միջոցով ծրագ-
րին կցել այդ ֆունկցիաների նկարագրությունները պարունակող math.h վերնագրա-
յին ֆայլը: Թվաբանական արտահայտության արժեքը հաշվելիս պետք է առաջնորդ-
վել գործողությունների կատարման առաջնահերթության կանոններով, որոնք ըստ
էության համընկնում են հանրահաշվում ընդունված կանոնների հետ. նախ իրագործ-
վում են ( ) փակագծերում ներառված գործողությունները, ապա` ձախից աջ ըստ
դրանց գրառման հաջորդականության
*,
/,
և
% գործողությունները, իսկ վեր-
ջում` գումարման ու հանման:
Օրինակ` եթե անհրաժեշտ է հաշվել
արտահայտության արժեքը, ապա
այն պետք է գրել հետևյալ կերպ` (x + y + z) / 3, ընդ որում` եթե այս գրառման փոխա-
րեն կիրառենք x + y + z / 3 արտահայտությունը, ապա վերջինս պետք եղածի փոխա-
րեն կհաշվի
արտահայտության արժեքը:
Տրամաբանական արտահայտությունները կազմվում են համեմատման և տրա-
մաբանական գործողությունների համակցմամբ: Տրամաբանական արտահայտու-
թյան արժեքը true (1) կամ false (0) է: Օրինակ` տերնար գործողության ձախ մասում
(մինչև ? -ը) գրվում է տրամաբանական արտահայտություն`
a > b ? m =a : m = b;
որտեղ a>b համեմատման գործողությունը տրամաբանական արտահայտություն է,
որը a-ի և b-ի կոնկրետ արժեքների դեպքում true կամ false արժեք կստանա:
108
1. Քանի± տիպի բինար գործողություններ գիտեք:
2. Որո±նք են ադդիտիվ գործողությունները:
3. Թվարկեք մուլտիպլիկատիվ գործողությունները:
4. Ի±նչ տիպի արժեք է վերադարձնում % գործողությունը`
ա) ամբողջ,
բ) իրական:
5. Տեղաշարժի ի՞նչ գործողություններ գիտեք:
6. Ինչի± է հավասարազոր 8-ական ամբողջ թիվը 3 դիրքով դեպի ձախ տեղա-
շարժելը:
7. Ի±նչ տիպի արժեք է ստացվում համեմատման գործողությունների արդյուն-
քում:
8. Ի±նչ է դիզյունկցիան:
9. Ի±նչ է կոնյունկցիան:
10. Վերագրման հնարավոր մի քանի տիպի գործողությունների օրինակ բերեք:
11. Ի±նչ է բաղադրյալ օպերատորը: Ո±ր բաղադրյալ օպերատորն են համարում
բլոկ:
12. Որո±նք են կոչվում լոկալ մեծություններ և որտե±ղ են դրանք հայտնի:
13. Ո±ր մեծություններն են կոչվում գլոբալ և որտե±ղ են դրանք հայտարարվում:
14. Ո±ր գործողության միջոցով են հիմնականում դիմում գլոբալ մեծությանը:
15. Ինչպե±ս են հաշվարկվում ստորակետերով բաժանված արտահայտություն-
ները:
16. Տերնար գործողության որևէ օրինակ բերեք:
17. Ո±րն է կոչվում դատարկ օպերատոր:
18. Թվաբանական արտահայտության արժեք հաշվելիս գործողությունների
կատարման ի՞նչ առաջնահերթություն է սահմանված:
109
¢2.4ԱԼԳՈՐԻԹՄՆԵՐ
9-րդ դասարանից ծանոթ եք ալգորիթմ հասկացությանն ու դրա նկարագրման
եղանակներին: Հակիրճ վերհիշենք ալգորիթմների մասին անցած նյութը:
Ալգորիթմը գործողությունների կարգավորված հաջորդականություն է, որը հան-
գեցնում է սպասված արդյունքին:
Ալգորիթմ նկարագրելու տարբեր եղանակներից ծանոթ ենք բառաբանաձևային և
գրաֆիկական եղանակներին: Քանի որ օգտվելու ենք գրաֆիկական ներկայացու-
մից` վերհիշենք դրա տարրերը.
հաշվարկների կատարման և վերագրման գործողություն,
պայմանի ստուգում և հաշվման գործընթացի այլընտրան-
քային շարունակում,
տվյալների ներմուծում, տվյալների արտածում,
ցիկլային գործընթացի կազմակերպում,
ալգորիթմի սկիզբ,
ալգորիթմի ավարտ,
ալգորիթմի հոսքի ընդհատված մասերի կապի միջոց:
Ալգորիթմները` կախված տվյալ պահին լուծվող խնդրից, կարող են լինել գծային,
ճյուղավորված և ցիկլային:
Գծային են կոչվում այն ալգորիթմները, որտեղ, պարամետրերի արժեքներից ան-
կախ, գործողությունները կատարվում են միշտ միևնույն հաջորդականությամբ` վե-
րից վար, յուրաքանչյուրը` միայն մեկ անգամ:
Դիտարկենք հետևյալ խնդիրը.
Տրված է եռանիշ n թիվը: Պահանջվում է հաշվել թիվը կազմող բաղադրիչ
թվանշանների գումարը:
Նախ կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 2.5), ապա` ծրագիրը:
Բերված ալգորիթմում կիրառվել են ամբողջ թվերի համար սահմանված /
և
%
գործողությունները, որտեղ /-ը վերադարձնում է երկու ամբողջ թվերի բաժանումից
ստացվող քանորդի ամբողջ արժեքը (օրինակ` 7 / 3=2), իսկ %-ը` այդ բաժանման
արդյունքի ամբողջ մնացորդը (օրինակ` 7 % 3=1):
110
Նկ.2.5. Եռանիշ թվի թվանշանների գումարի հաշվման ալգորիթմ
Եթե, օրինակ, n = 672, ապա 3-րդ բլոկով կստանանք a = 672 / 100 = 6, որը հա-
րյուրավորն է, 4-րդ բլոկով` b = (672-100 • 6) / 10 = 7, որը տասնավորն է, իսկ 5-րդով
կստանանք c = 672 % 10 = 2, որը միավորն է:
Այսպիսով, a, b, c փոփոխականների մեջ ստացվել են եռանիշ թվի բաղադրիչ
թվանշանները, մնում է 6-րդ բլոկով արտածել պահանջվող գումարը:
Կազմենք ծրագիրը.
#include <iostream.h>
void main ( )
{ int n;
int a,b,c;
//a-ն հարյուրավորի, b-ն տասնավորի, c-ն միավորի համար է
cin >> n;
a=n/100;
// հարյուրավորի ստացում
b=(n - 100 * a) / 10;
// տասնավորի ստացում
c=n % 10;
// միավորի ստացում
cout<<a+b+c<<endl;
//1
}
Այստեղ //1 տողում առկա cout<<a+b+c<<endl; գրառման մեջ <<endl-ի կիրառ-
ման արդյունքում պատասխանն արտածելուց հետո կուրսորը կանցնի հաջորդ տող:
Ինչպես երևում է վերը բերված ծրագրից, գծային ալգորիթմների օգնությամբ լուծ-
վող խնդիրները կարող են պարունակել միայն ներմուծման, արտածման հրամաններ
և հաշվարկներ կատարելու համար` վերագրման օպերատորներ:
Դիտարկենք գծային ալգորիթմով լուծվող ևս մի խնդիր.
x, b, c պարամետրերի ցանկացած իրական արժեքների համար հաշվել և
արտածել y-ի արժեքը, եթե y = (b + c)3 + log8(b + c)2 - x sin (b + c):
111
Նախ կառուցենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 2.6).
Նկ.2.6. y = (b + c)3 + log8(b + c)2
- x sin (b + c)
արտահայտության հաշվման ալգորիթմ
Բերված ալգորիթմի 3-րդ բլոկում լրացուցիչ d փոփոխականի մեջ պահվել է b+c
արտահայտության արժեքը, որպեսզի 4-րդ բլոկում ներառված արտահայտության
արժեքը հաշվարկելիս նույն արժեքը (b+c) մի քանի անգամ չհաշվենք: Գրենք ծրա-
գիրը.
#include <iostream.h>
#include <math.h>
//1
void main ( )
{
double d,b,c,x,y;
cout << “b=”; cin >> b;
cout << “c=”; cin >> c;
cout << “x=”; cin >> x;
d=b+c ;
y=pow(d,3)+ log(pow(d,2)) / log(8) - x * sin(d);
//2
cout<<”y=”<<y<<endl;
}
//1 տողում math.h վերնագրային ֆայլի կցումն անհրաժեշտ է, քանի որ ծրագրում
կիրառել ենք դրանում սահմանված մի շարք ֆունկցիաներ` pow, log և sin: Ընդ որում`
pow(a,b) ֆունկցիան վերադարձնում է a-ի b աստիճանը, log(a)-ն` a-ի բնական հիմքով
լոգարիթմը, իսկ sin(a)-ն ռադիաններով արտահայտված a անկյան սինուսը:
log8 b2 արտահայտության արժեքը հաշվելու համար կիրառվել է
բանաձևը, որով լոգարիթմի 8 հիմքից անցում է կատարվել e բնական հիմքին (math.h
112
ֆայլում արգումենտի e բնական հիմքով լոգարիթմը հաշվող ստանդարտ ֆունկցիան
կրում է log անվանումը): C++ լեզվում սահմանված է նաև log10(x) ֆունկցիան, որը
վերադարձնում է լոգարիթմ տաս հիմքով x-ի արժեքը:
1.
Գծային ալգորիթմները ծրագրավորելիս ո±ր օպերատորներն են
կիրառվում:
2.
Էկրանին տվյալներ արտածելիս հաջորդ տողին անցում կատարե-
լու ի՞նչ միջոց գիտեք:
3. math.h ստանդարտ գրադարանային ֆայլում սահմանված ի՞նչ
ֆունկցիաներ գիտեք:
4. Կազմեք հետևյալ խնդիրների լուծման բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը.
Հաշվել և արտածել տրված քառանիշ թվի թվանշանների արտադրյալը:
Տրված եռանիշ թվի մեջ տեղերով փոխել միավորների և տասնավորների
թվանշանների տեղերը: Արտածել ստացված նոր եռանիշ թիվը:
Տրված քառանիշ թվի մեջ տեղերով փոխել միավորների և հազարավորնե-
րի, տասնավորների և հարյուրավորների թվանշանների տեղերը: Արտա-
ծել ստացված նոր քառանիշ թիվը:
Օգտվելով հավելված 2-ում բերված ստանդարտ գրադարանային ֆունկ-
ցիաներից, x-ի ցանկացած իրական արժեքի համար հաշվել և արտածել
y-ի արժեքը, եթե`
ա) y = (x + 1)
(x2 + 1)2
sin(x + 3) tg(x),
բ)
,
գ)
,
դ)
:
113
ՃՅՈՒՂԱՎՈՐՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑ:
ՃՅՈՒՂԱՎՈՐՄԱՆ (ՊԱՅՄԱՆԻ) ՕՊԵՐԱՏՈՐՆԵՐ:
¢2.5
ԱՆՊԱՅՄԱՆ ԱՆՑՄԱՆ ՕՊԵՐԱՏՈՐ
Հաճախ խնդիրների լուծման ալգորիթմները, ի տարբերություն գծայինի, ճյուղա-
վորումներ են պարունակում. դա բխում է լուծման մեջ առկա պայմաններից, որոնցից
կախված խնդրի հետագա լուծումը շարունակվում է տարբեր ճանապարհներով:
Հիշենք, որ ալգորիթմը, որտեղ ստուգվող պայմանից կախված խնդրի լուծման
գործընթացը շարունակվում է տարբեր ուղիներով, անվանում են ճյուղավորված, իսկ
համապատասխան ուղիները` ճյուղեր:
Դիտարկենք ax2+bx+c=0 քառակուսի հավասարման (a≠0) իրական արմատները
փնտրելու ալգորիթմը:
Նկ. 2.7. Քառակուսի հավասարման իրական արմատները փնտրելու ալգորիթմ
Բլոկ-սխեմայից (նկ. 2.7) երևում է, որ 4-րդ բլոկում ներառված պայմանի ճշմարիտ
(true) կամ կեղծ (false) լինելուց կախված` խնդրի լուծման ընթացքը շարունակվում է
տարբեր ուղղություններով. ընդ որում` պայմանի կեղծ լինելու դեպքում ըստ 8-րդ բլո-
կի պայմանի ընդունած արժեքի` ալգորիթմի մեջ մեկ այլ ճյուղավորում է առաջանում:
Ճյուղավորումներ պարունակող ալգորիթմները ծրագրավորելու համար C++ -ում
կիրառում են պայմանի օպերատոր, որի հնարավոր տեսքերը հետևյալն են.
114
ա) if (a) օպերատոր1;
բ) if (a) օպերատոր1; else օպերատոր2;
որտեղ a-ն տրամաբանական կամ թվաբանական արտահայտություն է, իսկ օպերա-
տոր1-ը և օպերատոր2-ը C++-ի ցանկացած օպերատորներ են կամ { } փակագծերի
միջև առնված օպերատորների համախմբություն` բաղադրյալ օպերատոր կամ բլոկ:
Ընդ որում` եթե պայմանի օպերատորը ծրագրավորում է նկ.2.8 ա)-ում բերված տիպի
գործընթաց, ապա կիրառվում է պայմանի օպերատորի համառոտ տեսքը` If (a) օպերա-
տոր1; , հակառակ դեպքում (նկ. 2.8 բ) ընդարձակ` if (a) օպերատոր1; else օպերատոր2;
ա)
բ)
Նկ. 2.8. Ալգորիթմների ճյուղավորումը
Այժմ կազմենք քառակուսի հավասարման արմատների որոշման ալգորիթմի
(նկ. 2.7) ծրագիրը.
#include <iostream.h>
#include <math.h>
void main ( )
{ double x1, x2, x, z, d, a, b, c;
cout <<”a=”; cin >> a;
cout <<”b=”; cin >> b;
cout <<”c=”; cin >> c;
d = pow(b,2) - 4 * a * c ;
z=2*a ;
if (d>0)
{
x1 = (- b - sqrt(d)) / z ;
x2=(- b + sqrt(d)) / z ;
cout <<”x1=” <<x1 <<endl;
cout <<”x2=” <<x2 <<endl;
}
else
if (d==0) { x=-b/z ;
cout <<”x=” <<x <<endl;
}
else cout <<”NO” <<endl;
}
115
Ճյուղավորումներով ալգորիթմներ ծրագրավորելիս երբեմն հարմար է պայմանի
օպերատորի փոխարեն ընտրության օպերատոր կիրառել: Ընտրության օպերատո-
րը հարմար է օգտագործել այն դեպքերում, երբ ճյուղավորված ալգորիթմները նե-
րառված (if (a1) օպերատոր1; else if (a2) օպերատոր2; else... և այլն) նոր ճյուղավո-
րումներ են պարունակում:
Այս օպերատորի ընդհանուր տեսքը հետևյալն է.
switch (արտահայտություն)
{
case 1-ին արժեք: օպերատորներ;
case 2-րդ արժեք: օպերատորներ;
case n-րդ արժեք: օպերատորներ;
default : օպերատորներ;
}
Այս օպերատորի աշխատանքը հանգում է հետևյալին. նախ հաշվվում է switch-ի
տակ առնված արտահայտության արժեքը, որը պետք է լինի ամբողջաթվային, այ-
նուհետև հերթով, վերից վար ստուգվում է, թե այն case-ի ո±ր արժեքի հետ է հանընկ-
նում: Եթե այդպիսի արժեք գտնվում է, ապա իրագործվում են այդ case-ին հաջորդող
օպերատորները: Եթե switch-ի արժեքը չի համընկնում case-երից ոչ մեկի հետ, կա-
տարվում են default-ի օպերատորները: Սակայն պարտադիր չէ, որ switch-ը default-ով
սկսվող տող ներառի. այս դեպքում, եթե switch-ի արժեքը չի համընկնում case-ի ար-
ժեքներից ոչ մեկի հետ, switch-ն ավարտում է աշխատանքը:
Որպեսզի case-ի որևէ արժեքին համապատասխանող օպերատորները կատարե-
լուց հետո ավտոմատ չիրագործվեն նաև հաջորդող case-երի օպերատորները ևս,
անհրաժեշտ է switch-ի գործողությունը խզող break օպերատոր կիրառել:
Օրինակ: Ըստ աշակերտի ստացած թվային գնահատականի` արտածել
դրա բառային հոմանիշը` 2-անբավարար, 4-բավարար և այլն:
#include <iostream.h>
void main( )
{ int n; cin >> n;
switch (n)
{
case 1:
case 2:
case 3: cout <<”անբավարար”; break;
//1
case 4:
case 5:
case 6: cout <<”բավարար”; break;
case 7:
case 8: cout <<”լավ”; break;
116
case 9:
case 10: cout <<”գերազանց”; break;
default : cout <<”սխալ գնահատական է ներմուծվել”; break;
}
}
Այսպիսով, եթե ներմուծվել է 1, 2 կամ 3 նիշերից որևէ մեկը` կարտածվի ՙանբա-
վարար՚ բառը և //1 տողի break հրամանով switch-ի աշխատանքը կավարտվի: Նմա-
նօրինակ գործընթաց կիրականացվի նաև մնացած գնահատականների դեպքում:
Սակայն եթե բերված գնահատականներից ոչ մեկի հետ n-ի արժեքը չի համընկնում`
կիրագործվեն default-ին հաջորդող օպերատորները (ընդ որում` break-ն այստեղ կա-
րելի է չգրել):
switch-ը այն եզակի օպերատորներից է, որը case-ի մեջ ներառված մի քանի օպե-
րատորները չի պարտադրում առնել ձևավոր փակագծերի մեջ:
Երբեմն անհրաժեշտ է լինում ծրագրի կատարման բնական հաջորդական ընթաց-
քը փոխելով` անցում կատարել ծրագրի մեկ այլ հատվածի: Այդ նպատակով կիրա-
ռում են անպայման անցման օպերատորը:
Անպայման անցման օպերատորն ունի հետևյալ տեսքը.
goto իդենտիֆիկատոր;
որտեղ իդենտիֆիկատորը անցման օպերատորը ներառող ֆունկցիայի մարմնում
որևէ օպերատորի նշիչ է, այլ խոսքով` դրա անվանումը, հասցեն:
Օրինակ`
goto ab;
ab: cout
<< k;
goto օպերատորը կիրառելիս չի կարելի դրա միջոցով անցում կատարել սկզբնար-
ժեքավորմամբ հայտարարվող մեծությունների ՙվրայով՚, սակայն եթե սկզբնարժե-
քավորվող մեծությունը բլոկի մեջ է` կարելի է: Շատ կարևոր է նաև goto կիրառելիս
հիշել, որ դրա միջոցով չի կարելի դրսից անցում կատարել բլոկի մեջ, մտնել պայմա-
նի, ընտրության և այլ օպերատորների մեջ ներառված տարածք:
Չնայած երբեմն անհնար է լինում goto չկիրառել, այդուհանդերձ, հնարավոր
սխալներից խուսափելու համար խորհուրդ է տրվում հնարավորինս դրանից հրա-
ժարվել:
117
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Չնայած switch օպերատորում case և default բառերով սկսվող տողերը կարե-
լի է ցանկացած հաջորդականությամբ տեղադրել, այդուհանդերձ, ընթեռնելի-
ության տեսանկյունից default-ով սկսվող տողը խորհուրդ է տրվում տեղադրել
վերջում:
case-ի և դրա արժեքի (case արժեք) միջև պարտադիր պետք է բացատանիշ դնել:
break-ը գործողությունների հետագա հաջորդական կատարումն ընդհատում
է և ղեկավարումը հանձնում այն բլոկին հաջորդող առաջին հրամանին, ուր
կիրառված է break-ը:
1. Քանի± հնարավոր տեսք ունի պայմանի օպերատորը, որո±նք են:
2.
Ե±րբ են կիրառում ընտրության օպերատորը. բերեք այն կիրառելու
համար հարմար որևէ իրավիճակի օրինակ:
3. Ի±նչ տիպի արժեքներ կարող է ընդունել switch-ի արտահայտու-
թյունը:
4.
Ինչպե±ս է ավարտվում switch-ի աշխատանքը, եթե case-ի արժեքներից ոչ մե-
կի հետ switch-ի արտահայտության արժեքը չի համընկնում:
5.
Ե±րբ իմաստ ունի default կիրառել:
6.
Ի±նչ տեղի կունենա, եթե case-ին հաջորդող օպերատորների մեջ break
չընդգրկվի:
7.
Ընտրության օպերատորը իր իմաստով ձեզ հայտնի ո±ր օպերատորին է
նման:
8.
Ծրագրի հետևյալ հատվածը փոխարինեք պայմանի համարժեք օպերատո-
րով.
switch (k)
{ case 1: cout<<1; break;
case 2:cout<<2; break;
}
9.
Ըստ ստեղնաշարից ներմուծված x, y իրական թվերի և c պայմանանշանի
արժեքների` գրել հետևյալ խնդրի լուծման ծրագիրը. եթե c պայմանանշանը
‘+’ է` հաշվել և արտածել x + y-ի արժեքը,
‘-‘ է` հաշվել և արտածել x - y-ի արժեքը,
‘*’ է` հաշվել և արտածել x * y-ի արժեքը,
‘/’ է, հաշվել և արտածել x / y-ի արժեքը,
իսկ այլ արժեքի դեպքում` արտածել “sxal gorcoxutun e nermucvel” տեքստը:
10. Կազմել հավելված
3-ի
այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
118
¢2.6 ԿՐԿՆՈՒԹՅԱՆ ՕՊԵՐԱՏՈՐՆԵՐ:
BREAK ԵՎ CONTINUE ՕՊԵՐԱՏՈՐՆԵՐ
Տարաբնույթ խնդիրներ լուծելիս հաճախ է անհրաժեշտություն ծագում որոշակի
գործողությունների իրագործումը կրկնել քանի դեռ դրա անհրաժեշտությունը կա
(քանի դեռ որոշակի պայման ճշմարիտ է, այսինքն` ունի true արժեք):
Օրինակ` ռոբոտի համար խնձորենուց բերքի հավաքման գործընթացը կարելի է
ձևակերպել հետևյալ կերպ` քանի դեռ ծառի վրա խնձոր կա` քաղել այն: Այսպիսով,
ամեն անգամ խնձոր քաղելուց առաջ ռոբոտը կստուգի գոնե մեկ խնձորի առկայու-
թյունը, և եթե այդ պայմանն ընդունի true արժեք` կկատարի քաղելու գործողություն,
հակառակ դեպքում, երբ նշված պայմանը տեղի չունենա, այսինքն` ստանա false ար-
ժեք` բերքահավաքը կավարտվի:
Նման գործընթացի մեջ խնձոր քաղելը կրկնվող գործողությունն է, իսկ գործողու-
թյան կատարման համար հիմք ծառայող պայմանը` ծառի վրա խնձորի առկայու-
թյունը: Բերված գործընթացը նկարագրենք սխեմատիկորեն.
Ակնհայտ է, որ կգա մի պահ, երբ ծառին այլևս խնձոր չի լինի և քաղելու գործըն-
թացը կավարտվի, բայց եթե, օրինակ, ինչ-որ ձևով քաղելու ընթացքում ծառի վրա նոր
խնձորներ ՙհասցնեին աճել՚` դժվար է ասել, թե այդ գործընթացն արդյո±ք ավարտ
կունենար: Նման դեպքերում ասում են, որ անվերջ կրկնողական գործընթաց կամ
անվերջ ցիկլ ունենք, որն, իհարկե, բնականոն չէ և որից հնարավորինս պետք է խու-
սափել:
Վերը բերված գործընթացը C++ լեզվում նկարագրվում է նախապայմանով ցիկլի
օպերատորի միջոցով`
while (պայմանական արտահայտություն) ցիկլի մարմին;
որտեղ պայմանական արտահայտությունը ցանկացած տրամաբանական կամ թվա-
բանական արտահայտություն է, իսկ ցիկլի մարմինը` ցանկացած օպերատոր կամ
բաղադրյալ օպերատոր:
Վերն ասվածից բխում է, որ եթե ցիկլի մարմնում կրկնության պայմանի արժեքը
true-ից false-ի փոխող օպերատոր չներառվի` անվերջ կրկնվող ցիկլ կունենանք:
Կրկնության (ցիկլի) գործընթացին ծանոթանանք հետևյալ օրինակով` գումարել
1-ից 100 միջակայքի ամբողջ թվերը:
119
Նկ. 2.9. Նախապայմանով ցիկլային գործընթացի օրինակ
Բերված ալգորիթմում գումարը հաշվելու համար նախատեսված sum փոփոխա-
կանը ստացել է 0, իսկ հերթական գումարելիի արժեքի համար նախատեսված n-ը` 1
արժեքը: n ≤ 100 պայմանը ճշմարիտ լինելու դեպքում կիրագործվեն հետևյալ բլոկնե-
րը` գումարելիի արժեքի ավելացումը sum-ի մեջ` sum+=n; և հաջորդ գումարելիի
ստացումը` n++: Ակնհայտ է, որ հարյուրերորդ գումարելին (n = 100) ավելացնելուց
հետո n-ի մեջ ստացված թիվըը (101) այլևս չի բավարարի ցիկլի կրկնման պայմանին
(n ≤ 100), ցիկլի կրկնության պայմանը կստանա false արժեք` այսպիսով ավարտելով
ցիկլի գործընթացը:
Գրենք բերված բլոկ-սխեմային համապատասխանող ծրագիրը.
#include <iostream.h>
void main( )
{ unsigned int sum=0, n=1;
while (n<=100)
{ sum+=n;
n++;
}
cout <<sum <<endl;
}
Ակնհայտ է, որ ծրագրում ցիկլի մարմինը կազմող բաղադրյալ օպերատորը կարե-
լի է վերակազմավորել մեկ օպերատորի` sum+=n++:
Այժմ միևնույն խնդրի լուծման ընթացքը նկարագրենք նաև մեկ այլ սխեմայով`
120
Նկ. 2.10. Հետպայմանով ցիկլի օպերատոր կիրառելու օրինակ
Ցիկլի կրկնման պայմանն այժմ տեղադրված է ցիկլի մարմնից (կրկնվող մասից)
հետո: Նախապայմանով ցիկլի և այս գործընթացի հիմնական տարբերությունն այն
է, որ այստեղ ցիկլի մարմինն անպայման մեկ անգամ իրագործվում է` նախքան
ցիկլի կրկնման պայմանի ստուգումը: Եթե նախապայմանով ցիկլի մարմինը կարող է
ոչ մի անգամ չիրագործվել (կրկնության գործընթացը սկսելու պահին ցիկլի կրկնման
պայմանի false արժեք ունենալու դեպքում), ապա այժմ դա բացառվում է:
Բերված սխեման իրականացվում է մեկ այլ, այսպես կոչված, հետպայմանով
ցիկլի օպերատորի միջոցով, որն ունի հետևյալ տեսքը.
do
ցիկլի մարմին
while (ցիկլի կրկնման պայման);
որտեղ ցիկլի մարմինը կարող է կազմված լինել մեկ կամ մի քանի օպերատորներից:
Հետագա հնարավոր սխալներից խուսափելու համար (հետպայմանով և նա-
խապայմանով ներդրված ցիկլերի առկայության դեպքում) խորհուրդ է տրվում
հետպայմանով ցիկլի օպերատորի մարմինը ձևակերպել որպես բաղադրյալ օպե-
րատոր (առնել ձևավոր փակագծերի մեջ)` չնայած C++-ի կոմպիլյատորը չի պար-
տադրում:
Թե° նախապայմանով և թե° հետպայմանով ցիկլային գործընթացներ կազմակեր-
պելիս (ինչպես բերված օրինակներում) կարևոր է ցիկլի պարամետրը (n) ցիկլի
մարմնից առաջ սկզբնարժեքավորել (n =1), այլապես ցիկլային գործընթացի ելքը
կլինի անորոշ:
121
Վերը նկարագրված 1-ից հարյուր թվերի գումարումը փորձենք իրագործել մեկ այլ
սխեմայով` ցիկլի (մոդիֆիկացիայի) բլոկի կիրառմամբ (նկ. 2.11):
Նկ. 2.11. Պարամետրով ցիկլի օրինակ
Ցիկլի կամ մոդիֆիկացիայի բլոկն աշխատանքն առավել ավտոմատ դարձնելու
միջոց է, քանի որ այն մի քանի գործողություն է իրականացնում` ցիկլի պարամետրի
սկզբնարժեքավորում (n =1), պարամետրի ընթացիկ արժեքի և հնարավոր վերջին ար-
ժեքի համեմատում (n ≤ 100), ցիկլի մարմինն իրագործելուց հետո նորից մոդիֆիկացի-
այի բլոկ վերադառնալիս ցիկլի պարամետրի փոփոխում (այս դեպքում` աճ` n+=1):
Նման բլոկ-սխեման իրագործվում է պարամետրով ցիկլի օպերատորի միջոցով,
որն ունի հետևյալ տեսքը`
for (պարամետրի նախնական արժեքի վերագրում; ցիկլի
կրկնման պայման; պարամետրի փոփոխում) ցիկլի մարմին;
Այստեղ ցիկլի պարամետրը կարող է լինել ինչպես ամբողջաթվային, այնպես էլ իրա-
կան:
Եթե ցիկլի մարմինը մեկից ավելի հրահանգներ է պարունակում, անհրաժեշտ է
այն ձևակերպել որպես բաղադրյալ օպերատոր (առնել ձևավոր փակագծերի մեջ):
for-ին հաջորդող փակագծերում կետ-ստորակետով բաժանված երեք մասերից
յուրաքանչյուրն իր հերթին կամ բոլորն իրար հետ կարող են բացակայել` for ( ; ; ):
Եթե բացակայում է առաջին կետ-ստորակետին նախորդող մասը, ապա ենթադրվում
է, որ ցիկլի պարամետրը սկզբնարժեքավորվել է ցիկլի օպերատորից առաջ: Եթե բա-
ցակայում է ցիկլի կրկնման պայմանը, ապա անհրաժեշտ է ցիկլի մարմնում կրկնման
գործընթացն ընդհատող միջոց նախատեսել` այլապես անվերջ կրկնվող ցիկլ կառա-
ջանա: Եթե բաց է թողնված պարամետրի արժեքը փոփոխելու մասը, ապա անհրա-
ժեշտ է ցիկլի մարմնում պարամետրի արժեքը փոփոխող հրահանգ ներառել:
Ընդհանրապես, for-ի վերնագիրն ավարտող կոր փակագծին անմիջապես հա-
ջորդող կետ-ստորակետը ցիկլի մարմինը կազմավորում է որպես դատարկ օպերա-
տոր: Այսպիսով, ցիկլի մարմինը (որը կհաջորդեր այդ կետ-ստորակետին) չէր իրա-
գործվի և ոչ մի անգամ:
122
Բերենք վերը նկարագրված բլոկ-սխեմային համապատասխանող ծրագիրը.
#include <iostream.h>
void main( )
{ unsigned int sum=0, n;
for (n=1; n < = 100; n++)
sum+=n;
cout <<sum <<endl;
}
Նույն` 1-ից 100 թվերի գումարը կարելի է հաշվել նաև ցիկլի օպերատորի հետևյալ
ձևակերպմամբ`
for (n=100; n>=1;n - -) sum+=n;
Այս դեպքում ասում են, որ ունենք նվազող պարամետրով ցիկլ:
Պարամետրով ցիկլի գրելաձևը թույլատրում է պարամետրի նախնական արժեքի
տրման և դրա արժեքի փոփոխման մասերում ստորակետի գործողության միջոցով
կցված մի քանի օպերատորներ տալ, օրինակ`
#include <iostream.h>
void main( )
{
unsigned int i, sum, n;
for (sum=0, n=1; n<=100; sum+=n, n++);
cout <<sum;
}
Մենք արդեն ընտրության switch օպերատորի աշխատանքից ծանոթ ենք break-ի
գործողությանը: Այս միջոցը կիրառում են նաև կրկնողական բնույթի գործողու-
թյուններն ընդհատելու համար:
Օրինակ, եթե պարամետրով ցիկլի վերնագրային մասում բաց է թողնված ցիկլի
կրկնման պայմանը, ապա կարելի է ցիկլի մարմնում ընդգրկված break-ի միջոցով
ցիկլի ընթացքն ընդհատել`
# include <iostream.h>
void main ( )
{
unsigned int sum=0, n;
for (n=1; ; n++)
{ if (n>100) break;
sum+=n;
}
cout <<sum;
}
break-ն ընդհատում է ցիկլի մեջ ընդգրկված գործողությունների իրագործումը և
ծրագրի հետագա ընթացքը շարունակում է ցիկլի մարմնին հաջորդող (cout <<sum;)
օպերատորը:
Ցիկլի ընթացքը մասնակիորեն ընդհատելու համար կիրառում են continue օպե-
123
րատորը. սա ցիկլի պարամետրի ընթացիկ արժեքի համար ընդհատում է continue-ին
հաջորդող օպերատորների իրականացումը` կրկին ցիկլի սկիզբ վերադառնալով:
Օրինակ` գումարել 1-ից 100 միջակայքի 3-ին բազմապատիկ թվերը.
# include <iostream.h>
void main( )
{
unsigned int sum=0, n;
for (n=3; n<=99; n++)
{ if (n%3 != 0) continue;
sum+=n;
}
}
Այսպիսով, երբ n % 3 !=0 (այսինքն` n-ը բազմապատիկ չէ 3-ին), իրագործվում է
continue հրամանը, որը, բաց թողնելով ցիկլի մարմնում իրեն հաջորդող sum+=n; հրա-
մանը, գործողությունները շարունակում է իրագործել ցիկլի սկզբից (n-ը աճեցվում է 1-
ով և այլն), հակառակ դեպքում continue-ն չի իրագործվում. կատարվում է sum+=n;
օպերատորը: Ասենք, որ այս օրինակը բացառապես բերված է continue-ի աշխատան-
քը պարզաբանելու նպատակով, այլապես 3-ին բազմապատիկ թվերի գումարը կարե-
լի է առավել ռացիոնալ կերպով հաշվել`
for (n=3; n<=99; n+=3) sum+=n;
ցիկլի միջոցով:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Խորհուրդ է տրվում ցիկլի կրկնությունների քանակը որոշող պարամետրը
բնութագրել ամբողջ տիպի (սահող ստորակետով թվերը համակարգչում որոշ
մոտավորությամբ են ներկայացվում, որը կարող է ցիկլի ավարտի պայմանը
ստուգելիս սխալ արդյունքի հանգեցնել):
for-ի վերնագրային մասում կետ-ստորակետերի փոխարեն ստորակետ կի-
րառելը քերականական սխալ է:
for-ի մարմնում continue-ի կիրառումը հանգեցնում է հետագա գործողություն-
ների կանխմանը, ցիկլի կրկնման պարամետրերի փոփոխմանը և ապա`
կրկնության պայմանի ստուգմանը:
for և while ցիկլերի օպերատորների աշխատանքները հիմնականում համար-
ժեք են` բացառությամբ այն դեպքի, երբ while նախապայմանով ցիկլի մարմ-
նում կիրառված continue-ն տեղակայված է ցիկլի պարամետրը փոփոխող
օպերատորից առաջ. այս դեպքում անվերջ կրկնվող ցիկլ ունենալու վտանգ է
առաջանում:
124
1. While, do...while և for օպերատորների կիրառմամբ հաշվել [50;100]
միջակայքի զույգ արժեք ունեցող թվերի գումարը:
2.
Գտնել ցիկլի այն օպերատորները, որոնց գրառման մեջ սխալ է
թույլ տրված.
ա) s = 0; for (i = 0, i < 10, i+ =1) s+ =i;
բ) k = 5; while (k > 0); k - -;
գ) c = 0; do {y+ = ++c;} while (c < 5);
դ) l = 100; for (k = 5; k < 15; k+ = 2); l- = k;
3. for օպերատորի միջոցով հաշվել տրված n բնական թվի ֆակտորիալը (n!),
որտեղ n! = 1 2 3 . . . n:
4. Կազմել հավելված
3-ի
այս թեմային
առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
¢2.7 ՄԻԱՉԱՓ ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐ
Զանգվածը միևնույն տիպն ունեցող համանուն տարրերի հավաքածու է, որտեղ
յուրաքանչյուր տարր բնորոշվում է իր հերթական համարով (ինդեքսով):
Զանգվածը համակարգչի հիշողությունում հաջորդական
անընդմեջ տիրույթ է զբաղեցնում:
Զանգվածի որևէ տարրին դիմելու համար անհրաժեշտ է նշել ոչ միայն զանգվա-
ծի անունը, այլև տվյալ տարրի դիրքի համարը (ինդեքսը), ընդ որում` զանգվածի
տարրերի համարակալումը սկսվում է 0-ից: Օրինակ, 10 իրական տարրեր պարունա-
կող a զանգվածը, որը հայտարարվում է
double a[10];
տեսքով, կազմված է a[0], a[1], ..., a[9] անուններով տարրերից, որտեղ [ ] փակագծե-
րում նշվել են տարրերի հերթական համարները` ինդեքսները: Օրինակ, a զանգվա-
ծի 4-րդ համարը կրող (զանգվածի 5-րդ տարր) արժեքը 4.21 դարձնելու համար պետք
է կատարել հետևյալ վերագրումը` a[4]=4.21; :
Եթե զանգվածի տարրը որոշվում է մեկ ինդեքսի միջոցով, ապա այդպիսի զանգ-
վածն անվանում են միաչափ: Վերը բերված օրինակում a զանգվածը միաչափ է:
Զանգվածի տարրերը կարելի է սկզբնարժեքավորել զանգվածը հայտարարելիս:
Ընդ որում` եթե սկզբնարժեքավորելիս տրվող արժեքների քանակը մեծ է զանգվածի
չափից, քերականական սխալ է առաջանում: Իսկ եթե սկզբնարժեքավորմամբ տրվող
125
արժեքների քանակը հայտարարվող զանգվածի չափից պակաս է, ապա մնացած
ՙավելի՚ տարրերը սկզբնարժեքավորվում են 0 արժեքներով: Օրինակ, int a[5]={0};
հայտարարությամբ նախ a[0]-ն ստանում է 0 արժեք, որից հետո, ըստ վերը բերված
կանոնի, 0 արժեքներ են ստանում նաև զանգվածի մնացած տարրերը: Եթե հայտա-
րարման ժամանակ զանգվածի չափը չի տրվում, ապա այն ավտոմատ հավասարեց-
վում է սկզբնարժեքավորման ցուցակում ներառված արժեքների քանակին: Օրինակ`
int a[ ] = {5, -7, 8};
հայտարարությամբ a-ն կսահմանվի որպես 3 տարր պարունակող զանգված:
Եթե զանգվածի տարրերի քանակը ծրագրի կատարման ընթացքում մնալու է ան-
փոփոխ, ապա այն կարելի է հայտարարել const նույնարկիչի տակ, օրինակ,
հետևյալ կերպ.
const int k=10;
Սա նշանակում է, որ k-ն ծրագրի կատարման ամբողջ ընթացքում այլևս չի կարող
արժեքը փոփոխել` հաստատուն է. ընդ որում, այսպես կոչված, անունակիր հաստա-
տուն է, որը նախատեսված է միայն ընթերցման համար:
Խնդիր. Հաշվել 10 իրական տարրեր պարունակող զանգվածի բացասա-
կան տարրերի քանակը:
Կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 2.12):
Նկ. 2.12. Զանգվածի բացասական տարրերի քանակը հաշվելու ալգորիթմ
Բլոկ-սխեման սկսվել է պարամետրով ցիկլի միջոցով x զանգվածի տարրերի ներ-
մուծմամբ: Այնուհետև պահանջվող քանակը հաշվելու համար նախատեսված q փո-
126
փոխականին վերագրվել է նախնական 0 արժեք և i=0, 9 ցիկլի միջոցով հաշվարկվել
է պահանջվող տարրերի քանակը: Գրենք համապատասխան ծրագիրը.
#include <iostream.h>
void main ( )
{
double x[10]; int i,q;
for (i=0; i<10; i++)
cin >> x[i];
q=0;
for (i=0; i<10; i++)
if (x[i]<0) q++;
cout <<q <<endl;
}
Միաչափ զանգվածների վերաբերյալ ևս մեկ խնդիր լուծենք.
Խնդիր. Որոշել տրված 10 իրական տարրեր պարունակող միաչափ զանգ-
վածի մեծագույն տարրի արժեքը:
Նկ. 2.13. Միաչափ զանգվածի մեծագույն տարրը որոշելու ալգորիթմ
Զանգվածի տարրերի արժեքների ներմուծումից հետո 4-րդ բլոկով կատարվել է
max=x[0] վերագրումը: Այսպիսով, x[0] տարրը ենթադրաբար համարվել է մեծագույն,
իսկ հետագայում i=1,9 ցիկլի միջոցով այն համեմատվել է հաջորդ տարրերի հետ, և
եթե ավելի մեծ տարր է հայտնաբերվել, ապա max փոփոխականի արժեքը փոխարին-
վել է դրանով: Ցիկլի ավարտին max-ը կպարունակի զանգվածի մեծագույն տարրի ար-
ժեքը, որն էլ կարտածվի 8-րդ բլոկով: Կազմենք համապատասխան ծրագիրը.
127
#include <iostream.h>
void main ( )
{ int i, x[10], max;
for (i=0; i<=9; i++)
cin >> x[i];
max=x[0];
for (i=1; i<=9; i++)
if (x[i]>max) max=x[i];
cout <<”max=” <<max;
}
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Քառակուսի [ ] փակագծերն իրականում ինդեքսավորման գործողություն են
և գործողությունների կատարման նույն առաջնահերթությունն ունեն, ինչ
կոր ( ) փակագծերը:
1. Ի±նչ է զանգվածը:
2. Ո±ր զանգվածն են անվանում միաչափ:
3. Կարո±ղ է զանգվածի տարրի ինդեքսն իրական թիվ լինել:
4. Կազմել հավելված 3-ի այս թեմային առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
¢2.8 ԵՐԿՉԱՓ ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐ
C++-ում զանգվածները կարող են մինչև 12 հատ ինդեքսներ ունենալ. այժմ ու-
սումնասիրենք երկչափ (երկու ինդեքս պարունակող) զանգվածները:
Երկչափ զանգվածը ակնառու պատկերացնելու համար դիտենք դասարանի նս-
տարանների շարքերը: Ենթադրենք, դրանք դասավորված են 4 շարքով, իսկ յուրա-
քանչյուր շարքում կա 3-ական սեղան. համարակալենք սեղաններն այնպես, որ այդ
համարներով միարժեքորեն որոշվի սեղանի գտնվելու շարքն ու շարքում դրա դիրքը.
S[1][1]
S[1][2]
S[1][3]
S[1][4]
S[2][1]
S[2][2]
S[2][3]
S[2][4]
S[3][1]
S[3][2]
S[3][3]
S[3][4]
Ինչպես տեսնում եք, շարքը բնորոշող համարը քառակուսի փակագծերի մեջ առն-
ված թվերից երկրորդն է, իսկ առաջինը` տվյալ շարքում նստարանի հերթական հա-
մարը: Նման եղանակով կարգավորված տվյալների համախումբն անվանում են երկ-
չափ զանգված: Երկչափ զանգվածի ցանկացած տարրին դիմելու համար անհրա-
128
ժեշտ է երկու ինդեքս կիրառել. առաջին ինդեքսը համարում են տարրի գտնվելու տո-
ղի, իսկ երկրորդը` սյան համարը: Նույն սկզբունքով կարելի է սահմանել նաև բազ-
մաչափ զանգվածները:
C++-ում տողն ու սյունը սկսում են համարակալել 0-ից, այսինքն` վերը բերված
օրինակն այստեղ կընդունի հետևյալ տեսքը.
S[0][0]
S[0][1]
S[0][2]
S[0][3]
S[1][0]
S[1][1]
S[1][2]
S[1][3]
S[2][0]
S[2][1]
S[2][2]
S[2][3]
Երկչափ զանգված հայտարարելիս պետք է նշել ինչպես տողերի, այնպես էլ սյու-
ների քանակ, օրինակ`
int x[10][20];
որտեղ 10-ը ցույց է տալիս տողերի, իսկ 20-ը` սյուների քանակը:
Երկչափ զանգվածի տարրերը նույնպես կարելի է սկզբնարժեքավորել զանգվածը
հայտարարելիս, օրինակ`
int a[2][2] = {{3,1}, {-4,2}};
որի դեպքում կունենանք հետևյալ երկչափ զանգվածը.
0 սյուն
1 սյուն
0 տող
3
1
1 տող
-4
2
Այստեղ յուրաքանչյուր տող սկզբնարժեքավորելու համար գործում են նույն կա-
նոնները, ինչ միաչափ զանգվածը սկզբնարժեքավորելիս:
Երկչափ զանգվածների հետ կապված աշխատանքին ավելի մոտիկից ծանոթա-
նալու նպատակով մի քանի խնդիր լուծենք:
Խնդիր. Տրված է 3x3 (3 տող և 3 սյուն) ամբողջ տիպի տարրեր պարունա-
կող երկչափ զանգված: Հաշվել տրված k ամբողջ թվից մեծ արժեք ունեցող
տարրերի գումարը:
Ինչպես երևում է բլոկ-սխեմայից (նկ.2.14)` երկչափ զանգված ներմուծելու համար
մեկը {4} մյուսի {3} մեջ ներդրված ցիկլեր են կիրառվել: Ներդրված ցիկլերն աշխա-
տում են հետևյալ կերպ. նախ արտաքին {3} ցիկլի i պարամետրը ստանում է իր
սկզբնական` 0 արժեքը, և ղեկավարումը տրվում է ներդրված {4} ցիկլին: Վերջինս
ցիկլի սովորական, մեզ արդեն հայտնի սխեմայով է աշխատում, այսինքն` j-ն փո-
փոխվելով 0-ից 2` ներմուծվում են i-րդ (այս պահին` 0-րդ) տողի տարրերը, այնու-
հետև ղեկավարումը կրկին տրվում է {3} բլոկին, որտեղ i-ն աճելով ստանում է 1 ար-
ժեքը, և ամեն ինչ ընթանում է այնպես, ինչպես i=0 արժեքի դեպքում, այսինքն` այժմ
ներմուծվում են 1 համարով տողի տարրերը: Նույնը կատարվում է նաև i=2-ի դեպ-
քում: Աշխատանքի այսպիսի ընթացքը հատկանշական է ցանկացած ներդրված ցիկ-
լերի համար:
129
Նկ. 2.14. Երկչափ զանգվածի տարրերի գումար հաշվելու ալգորիթմ
Այժմ կազմենք գրված բլոկ-սխեմային համապատասխանող ծրագիրը.
# include <iostream.h>
const int n=3;
void main ( )
{ int x[n][n], i, j, k, s=0;
cout <<”k=”; cin >> k;
for (i=0; i<n; i++)
//1
for (j=0; j<n; j++)
//2
cin >> x[i][j];
//3
for (i=0; i<n; i++)
for (j=0; j<n; j++)
if (x[i][j]>k) s+=x[i][j];
cout <<s <<endl;
}
130
Ծրագրում //1 և //2 մեկնաբանությամբ ցիկլերի միջև ձևավոր փակագծեր դնելու
անհրաժեշտություն չկա, քանի որ i ցիկլում մեկ օպերատոր կա` //2-ը, իսկ //3-ը //2-ի
միակ կրկնվող օպերատորն է:
Կազմենք հետևյալ խնդրի լուծման բլոկ-սխեման ու ծրագիրը ևս. տրված է 4x4
իրական տարրեր պարունակող երկչափ զանգված: Հաշվել և արտածել զանգ-
վածի փոքրագույն տարրի արժեքը:
Նախ կազմենք խնդրի լուծման բլոկ-սխեման (նկ. 2.15):
Նկ. 2.15. Երկչափ զանգվածի փոքրագույն տարրը որոշելու ալգորիթմ
Խնդրի լուծման ալգորիթմը նման է միաչափ զանգվածի մեծագույն տարրը որոշե-
լու ալգորիթմին. նախ min փոփոխականի մեջ պահվել է զանգվածի տարրերից առա-
ջինը (ընդ որում, կարևոր չէ, թե զանգվածի որ տարրի արժեքն այս պահին կհամար-
վի փոքրագույն), որից հետո 6-րդ և 7-րդ բլոկներով կազմավորված ներդրված ցիկլե-
րի միջոցով ենթադրյալ փոքրագույնի (min) հետ համեմատվել են զանգվածի բոլոր
մնացած տարրերն ու արժեքով առավել փոքր տարրը 9-րդ բլոկում վերագրվել է
min-ին: Ներդրված 6-րդ և 7-րդ ցիկլերի աշխատանքի ավարտին min-ի մեջ գրված
կլինի զանգվածի փոքրագույն տարրը, որի արժեքն արտածվել է 10-րդ բլոկով:
131
Կազմենք ծրագիրը.
#include <iostream.h>
const int n=4;
{
double x[n][n], min;
int i,j;
for (i=0; i<n; i++)
for (j=0; j<n; j++)
cin >> x[i][j];
min=x[0][0];
for (i=0; i<n; i++)
for (j=0; j<n; j++)
if (x[i][j]<min) min=x[i][j];
cout <<”min=” <<min;
}
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
m տող և n սյուն պարունակող զանգվածներն անվանում են m-ը n-ի վրա,
կամ` m x n տարր պարունակող զանգված:
Երկչափ n x n տարր պարունակող զանգվածի վերին ձախ (0, 0 համարով)
տարրից մինչև ստորին աջ (n - 1, n - 1 համարով) տարրն ընկած անկյունա-
գիծն անվանում են գլխավոր անկյունագիծ: Գլխավորի վրա ընկած տարրե-
րի համար սյան (j) և տողի (i) համարները (ինդեքսները) իրար հավասար են
(j = i):
Երկչափ n x n տարր պարունակող զանգվածի վերին աջ (0, n - 1 համարով)
տարրից մինչև ստորին աջ (n-1, 0 համարով) տարրն ընկած անկյունագիծն
անվանում են օժանդակ անկյունագիծ: Օժանդակի վրա ընկած տարրերի հա-
մար բնորոշ է տողի (i) և սյան (j) համարների հետևյալ կապը` i + j = n - 1:
1.
Երկչափ զանգվածի առաջին տողի տարրերը կարո±ղ են լինել սիմ-
վոլային տիպի, իսկ մնացած տողերինը, օրինակ` ամբողջ տիպի:
2.
Եթե զանգվածի տարրը բնորոշվում է որպես x[a][b][c], ապա զանգ-
վածը
ա) երկչափ է,
բ) միաչափ է,
գ) եռաչափ է,
դ) a
c չափի է:
*b*
3. Կազմել հավելված
3-ի
այս թեմային
առնչվող խնդիրների լուծման
բլոկ-սխեմաներն ու ծրագրերը:
132
¢2.9 ՀՂՈՒՄՆԵՐ: ՑՈՒՑԻՉՆԵՐ
Հղումը իդենտիֆիկատորի երկրորդ անվանումն է այնպես, ինչպես, օրինակ, Հովի-
կը Հովհաննես անունով անձի համար:
Հղումը մի միջոց է, որը հնարավորություն է տալիս
իդենտիֆիկատորին հատկացված հիշողությունն անվանել տվյալ
իդենտիֆիկատորից տարբեր մեկ այլ անվամբ ևս:
Հղումը հայտարարում են հետևյալ կերպ.
տիպ & իդենտիֆիկատոր2 = իդենտիֆիկատոր1;
հղում
որտեղ իդենտիֆիկատոր 1-ը պետք է նախօրոք հայտարարված լինի և տիպով հա-
մընկնի հայտարարվող հղման տիպի հետ: Օրինակ`
int k=7; int & hk=k;
Այսպիսով, եթե k ամբողջ տիպի փոփոխականի համար հատկացվել էր հիշողու-
թյան 1000 հասցեն, ապա այս հայտարարումից հետո նույն հասցեն կունենա ևս մեկ`
hk անվանումը (նկ. 2.16)
Նկ. 2.16. Հղման օրինակ
Այժմ cout << hk; և cout << k հրամանների արդյունքում էկրանին կարտածվի
միևնույն 7 թիվը:
Մեկ անգամ հայտարարված հղումը միշտ ՙհավատարիմ՚ է իր առաջին և միակ
ՙհոմանիշին՚: Սակայն նույն իդենտիֆիկատորը կարող է բազմաթիվ հղումներ` երկ-
րորդ անուններ ունենալ`
int &d = k;
int &p = k; և այլն:
133
Հետևելով ծրագրի հետևյալ հատվածի աշխատանքին`
int c=-7;
int & hc=c;
cout
<< “c=” << c << endl ;
cout
<< “hc=” << hc << endl ;
hc+=5 ;
cout
<< “c=” << c <<endl ;
կտեսնենք հետևյալը`
c=-7
hc=-7
c=-2 :
Այսպիսով, c փոփոխականի հղման` hc-ի արժեքի hc+ = 5 փոփոխությունը նույն
ձևով ՙանդրադառնում է՚ c փոփոխականի արժեքի վրա:
Այժմ ուսումնասիրենք C++-ի մի շատ կարևոր հասկացության` ցուցիչների հետ
կապված աշխատանքը:
Ցուցիչը հատուկ ձևով հայտարարված փոփոխական է, որի համար
որպես արժեք ծառայում է հիշողության հասցեն:
Երբ հասցեն հատկացված է որևէ նախօրոք հայտարարված փոփոխականի,
ապա ասում են, որ փոփոխականն իրեն հատկացված հիշողությունում պահված ար-
ժեքին դիմում է ուղղակի (անվան միջոցով), մինչդեռ նույն փոփոխականի ցուցիչը`
անուղղակիորեն (հասցեի միջոցով): Արժեքին ցուցիչի միջոցով դիմելու եղանակն
անվանում են անուղղակի հասցեավորում:
Ցուցիչները հայտարարում են հետևյալ կերպ`
տիպ * իդենտիֆիկատոր ;
Օրինակ` double *pt ;
double* k ;
Ինչպես տեսնում եք` հայտարարման մեջ *-ը կարող է անմիջապես կից լինել ինչ-
պես իդենտիֆիկատորին, այնպես էլ տիպը բնորոշող բառին` երկու հայտարարու-
թյուններն էլ ցուցիչի ճիշտ հայտարարություններ են:
Եթե բերված է, օրինակ, int *p, k; հայտարարությունը, ապա հայտարարված է p
ցուցիչ, որն ՙունակ է ցույց տալու՚ ցանկացած ամբողջ տիպի պարամետրի վրա,
մինչդեռ k-ն ուղղակի int տիպի փոփոխական է. որպեսզի k-ն նույնպես ըստ հայտա-
րարման հանդիսանա int տիպի ցուցիչ, ապա հայտարարությունը պետք է ունենա,
օրինակ, int *p, *k; տեսքը:
Բացի իր տիպն ունեցող փոփոխականներից, ցուցիչը չի կարող այլ տիպի փոփո-
խականի հասցե պարունակել:
Ցուցիչները կարելի է սկզբնարժեքավորել ինչպես դրանք հայտարարելիս, այն-
պես էլ վերագրման օպերատորի միջոցով` հետագայում:
134
Հասցեից բացի ցուցիչը կարող է ունենալ միայն մեկ արժեք` 0 կամ, որ նույնն է`
NULL:
0 կամ NULL արժեք ունեցող ցուցիչը համարվում է ազատ, որևէ
փոփոխականի վրա ցույց չտվող:
Ցուցիչը արժեքավորում են հասցե բացահայտելու & գործողության միջոցով`
հետևյալ կերպ.
int k=7 ;
int *pk = &k;
այս վերագրումից հետո pk ցուցիչը կպարունակի k փոփոխականի հասցեն (նկ. 2.17):
Նկ. 2.17. Ցուցիչի օրինակ
Ըստ բերված օրինակի` pk ցուցիչը, որին հիշողության 500 հասցեն է տրամա-
դրված, պարունակում է 1000 թիվը, որը k-ի հասցեն է: Ասում են, որ pk-ն ցույց է տա-
լիս k փոփոխականի վրա:
* -ն անվանում են անուղղակի հասցեավորման գործողություն, որի միջոցով
հնարավորություն ենք ստանում դիմել ցուցիչի ցույց տված հասցեի պարունակությա-
նը (արժեքին):
Այսպիսով, վերը բերված օրինակում cout
<< *pk; հրամանի արդյունքում էկրա-
նին կհայտնվի k փոփոխականի արժեքը` 7, իսկ *pk = -10; վերագրումից հետո k փո-
փոխականի արժեքը կհավասարվի -10-ի, քանի որ pk-ի ցույց տված k փոփոխակա-
նին տրամադրված հասցեում (1000) կգրվեր -10 արժեքը:
Ցուցիչների աշխատանքին ծանոթանալու նպատակով դիտենք հետևյալ ծրագի-
րը.
#include <iostream.h>
void main( )
{ int a, b, *pa =NULL, *pb =NULL;
a=5; b=7;
pa=&a; pb=&b;
//1
cout
<< ”a+b=” << a+b << endl;
//2
// hima nuyn gumar@ stananq cucichnerov
cout
<< “a+b=” << *pa + *pb << endl;
//3
135
cin >> a >> b;
cout
<< ”a-b=” << a-b << endl;
//4
// hima nuyn tarberutyun@ stananq cucichnerov
cout
<< “a-b=” << *pa - *pb << endl;
//5
}
Ծրագրում հայտարարվել են a և b ամբողջ տիպի փոփոխականները և նույն տի-
պի երկու ցուցիչներ` *pa և *pb: Քանի որ ցուցիչները հայտարարման պահին չեն
սկզբնարժեքավորվել, այդ պատճառով դրանց տրվել են նախնական NULL արժեք-
ներ: Այնուհետև //1 տողում թե° *pa-ն և թե° *pb-ն արժեքավորվել են. հասցեի վեր-
հանման & գործողության միջոցով *pa-ն ստացել է a-ի, իսկ *pb-ն` b-ի հասցեները:
//2 տողում արտածման արդյունքը կլինի 12 թիվը. նույն արդյունքը կստացվի նաև
//3-ի արդյունքում, քանի որ *pa + *pb գումարը հաշվելիս համակարգիչը pa ցուցիչի
ցույց տված հասցեի պարունակությանը (5) կավելացնի pb-ի ցույց տված հասցեի
պարունակությունը (7): Միևնույն պատճառով //4-րդ և //5-րդ տողերի կատարման
արդյունքում կստացվի միևնույն` -2 պատասխանը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Հղումը պարտադիր կերպով պետք է հայտարարման պահին սկզբնարժեքա-
վորվի:
Չնայած ցուցիչը NULL և 0 արժեքներով սկզբնարժեքավորելը համարժեք
գործողություններ են, սակայն C++-ում 0-ով սկզբնարժեքավորելը նախընտ-
րելի է:
Եթե ցուցիչը սկզբնարժեքավորվում է 0-ով, ապա այն ձևափոխվում է համա-
պատասխան տիպի ցուցիչի:
0-ն միակ ամբողջ արժեքն է, որը կարելի է ցուցիչին վերագրել առանց այն
նախապես ցուցիչի տիպի ձևափոխելու:
1. Ի±նչ է հղումը:
2. Կարո±ղ է նույն հղումը տարբեր փոփոխականների երկրորդ անուն
հանդիսանալ:
3. Քանի± հղում կարող է ունենալ, օրինակ, int a; հայտարարմամբ
տրված a փոփոխականը:
4. Ի±նչ է ցուցիչը և դրա համար ի՞նչը կարող է արժեք լինել:
5. Ինչպե±ս կարելի է սկզբնարժեքավորել ցուցիչը:
6. Ցուցիչը հասցեից բացի ուրիշ ի՞նչ արժեք կարող է պարունակել:
7. Ի տարբերություն ուղիղ հասցեավորման, ինչպե±ս է կոչվում ցուցիչի միջոցով
կատարված հասցեավորումը:
136
¢2.10 ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՑՈՒՑԻՉՆԵՐ
C++ լեզվում զանգվածները կազմակերպված են այնպես, որպեսզի զանգվածի
անունը ավտոմատ կերպով հանդիսանա զանգվածի առաջին` 0-ական համարով
տարրի ցուցիչը:
Օրինակ, եթե հայտարարված int a[10] զանգվածը տեղաբաշխված է հիշողության
1000 հասցեից սկսած, ապա cout <<a; հրամանի արդյունքում էկրանին կտեսնենք
1000 թիվը` a զանգվածի 0-րդ տարրի հասցեն: Ընդ որում` եթե ունենք, օրինակ,
int * pa; ցուցիչը, ապա վերագրման հետևյալ օպերատորները համարժեք են`
ա) pa=a;
բ) pa=&a[0];
Պատճառն այն է, որ pa=a; հրամանով pa ցուցիչին վերագրվել է a-ի արժեքը, որը
a[0] տարրի հասցեն է, իսկ pa=&a[0]; հրամանով այդ նույն գործողությունն իրակա-
նացվել է առավել ՙբացահայտ՚ արտահայտությամբ:
Զանգվածի անունը, լինելով զանգվածի 0-ական համարով տարրի ցուցիչը, այլևս
չի կարող այլ արժեք ընդունել` այն հաստատուն ցուցիչ է:
Այն ցուցիչները, որոնք ըստ հայտարարման միշտ միևնույն հասցեն են պարունա-
կում (միևնույն օբյեկտի վրա են ցույց տալիս), կոչվում են հաստատուն ցուցիչներ:
Օրինակ, եթե int a,*p = &a; հայտարարմամբ p ցուցիչը ցույց է տալիս ոչ հաստատուն
արժեք ունեցող տվյալի (a) վրա, ապա, օրինակ, int d[10]; և int k, *const p1=&k; հայ-
տարարություններով թե° d և թե° p1 ցուցիչները հաստատուն ցուցիչներ են, որոնք կա-
րող են ոչ հաստատուն արժեք ունեցող օբյեկտների վրա ցույց տալ` d[0]-ն ցանկա-
ցած (ոչ հաստատուն) ամբողջ տիպի արժեք կարող է պարունակել, իսկ p1-ն այսու-
հետև կհանդիսանա միայն k-ի ցուցիչը և այլևս չի կարող որևէ այլ օբյեկտի վրա ցույց
տալ (այլ օբյեկտի հասցե պարունակել):
Ըստ հայտարարման` հնարավոր են ցուցիչներ, որոնք լինելով ոչ հաստատուն`
ցույց են տալիս հաստատուն արժեքի կրիչ օբյեկտների վրա (որոնք ծրագրի ընթաց-
քում չեն կարող փոփոխվել). դրանք հայտարարվում են հետևյալ կերպ.
const տիպ *իդենտիֆիկատոր;
Օրինակ` const double *p; հայտարարմամբ p-ն ՙազատ՚ ցուցիչ է, որը թեպետ ծրագ-
րի կատարման ընթացքում ըստ անհրաժեշտության կարող է double տիպի տարբեր
փոփոխականների վրա ցույց տալ, սակայն p-ի ցույց տված օբյեկտների արժեքները
պետք է լինեն հաստատուն:
Բացի բերված դեպքերից, հնարավոր են նաև հաստատուն ցուցիչներ, որոնք ցույց
են տալիս հաստատուն մեծությունների վրա. դրանք հայտարարվում են հետևյալ
կերպ`
const տիպ *const իդենտիֆիկատոր;
Օրինակ` const int *const p = &k հայտարարությամբ p ցուցիչը ցույց է տալիս k-ի վրա
(և ոչ մի այլ օբյեկտի ցուցիչ չի կարող լինել), իսկ k-ի արժեքն էլ չի կարող փոփոխվել:
137
Ցուցիչների թվաբանություն
Զանգվածների հետ կապված ցուցիչները կարող են կիրառվել թվաբանական ար-
տահայտությունների մեջ, վերագրման և համեմատման գործողություններում: Սա-
կայն այստեղ կիրառելի հնարավոր գործողությունները սահմանափակ են` ցուցիչը
կարելի է ենթարկել ինկրեմենտի (++), դեկրեմենտի (- -), դրան ամբողջ թիվ գումարել
ու հանել, կարելի է նաև մի ցուցիչից հանել մյուսը:
Հիշեցնենք, որ զանգվածները համակարգչի հիշողությունում հաջորդական, իրար
կից հասցեներ են զբաղեցնում:
Ենթադրենք, համակարգչում ամբողջ (int) թիվը 2 բայթ ծավալով հիշողություն է
զբաղեցնում: Ենթադրենք նաև, որ int a[10]; զանգվածի 0 համարով տարրին տրվել է
1000-րդ հասցեն (նկ. 2.18).
1000
1002
1004
1006
1008
1010
1012
1014
1016
1018
a[0]
a[1]
a[2]
a[3]
a[4]
a[5]
a[6]
a[7]
a[8]
a[9]
Նկ. 2.18. Ցուցիչների թվաբանության օրինակ
Եթե սահմանենք int *p = &a[o]; ապա p-ն ցույց կտա a[0]-ի վրա, այսինքն` կպա-
րունակի 1000 հասցեն: Թվում է, որ p+=3; վերագրման արդյունքում պետք է ստացվի
1000+3=1003 թիվը, սակայն քանի որ p-ն ոչ թե սովորական փոփոխական է, այլ ցու-
ցիչ, որը կապված է a զանգվածի հետ, այն աշխատում է այլ կերպ` նախքան գումար-
ման գործողությունն իրականացնելը գումարելին բազմապատկվում է այնքանով,
որքան բայթ պարունակում է տվյալ ցուցիչի տիպն ունեցող մեծությունը: Քանի որ int
տիպը պարունակում է 2 բայթ, ապա նախ հաշվվում է 2*3 = 6 արժեքը և նոր միայն
ստացվածն ավելացվում p-ի արժեքին. այսպիսով` p + = 3; հրամանի արդյունքում p-ն
ցույց կտա 1000 + 6 = 1006 հասցեի վրա, որտեղ զանգվածի a[3] տարրն է պահված:
Այսպիսով, եթե p-ն ցուցիչ է զանգվածի առաջին` 0-ական համարով տարրի վրա,
ապա զանգվածի տիպից անկախ` p + = k; օպերատորի արդյունքում p-ն ցույց կտա
զանգվածի k համարով տարրի վրա, իսկ եթե ցույց է տալիս զանգվածի k-համարով
տարրի վրա, ապա p - = k; վերագրումից հետո այն կրկին ցույց կտա 0-ական համարով
տարրի վրա: Այժմ պարզ է, որ ++p; կամ p++; գործողությամբ p-ն ցույց կտա ընթացի-
կին հաջորդող, իսկ - -p; կամ p- -; գործողությամբ` ընթացիկին նախորդող տարրի վրա:
Միևնույն զանգվածի վրա ցույց տվող ցուցիչները կարելի է իրարից հանել. եթե
p-ն զանգվածի 6-րդ համարով տարրն է ցույց տալիս, իսկ pp-ն` միևնույն զանգվածի
8-րդ համարով տարրը, ապա pp - p = 2, այսինքն` այս դեպքում հանման գործողու-
թյունն հանգում է տարրերի համարների հանմանը:
Զանգվածի հետ կապված ցուցիչին կարելի է դիմել ինչպես զանգվածի անվանը.
օրինակ, եթե ունենք int a[10], *p=a; ապա a[3], p[3], *(p+3) արտահայտություննե-
րով դիմվում է զանգվածի միևնույն` 3-րդ համարով տարրին:
Միաչափ զանգվածի հետ կապված ցուցիչի աշխատանքին ծանոթանալու նպա-
տակով գրենք հետևյալ խնդրի լուծման ծրագիրը. որոշել 10 տարր պարունակող
միաչափ զանգվածի տրված a թվին հավասար տարրերի քանակը` լուծման
գործընթացն իրականացնելով այդ զանգվածի հետ կապված ցուցիչով:
138
#include <iostream.h>
void main ( )
{ double x[10], *p=0, a;
//1
int i, l=0;
cin >> a;
for (i=0; i<=9; i++) cin >> x[i];
p=x;
//2
for (i=0; i<=9; i++)
{
if (*p==a) l++;
//3
p++;
//4
} cout
<< l << endl;
p - =10;
//5
for (i=0; i<=9; i++)
//6
cout
<< p[i] << endl;
}
Ծրագրի //1 տողում x զանգվածից բացի հայտարարվել է նաև double տիպի p ցու-
ցիչը, որն անմիջապես սկզբնարժեքավորվել է 0-ով (որպես ազատ ցուցիչ): Այնու-
հետև զանգվածի տարրերի ներմուծումից հետո //2 տողում p ցուցիչին տրվել է x
զանգվածի հասցեն: Այստեղ p=x; վերագրումը հնարավոր է, քանի որ զանգվածի x
անունը նույնպես double տիպի ցուցիչ է (const տիպի ցուցիչ` զանգվածի 0 համարով
առաջին տարրի վրա): //3 տողում (*p==a) պայմանով ստուգվում է p-ի ցույց տված
տարրի հավասարությունը a-ին: Ցիկլի կատարման ընթացքում //4 տողում ներառված
p++; հրամանով p ցուցիչը հերթով ցույց է տալիս զանգվածի տարրերից յուրաքան-
չյուրի վրա: Ցիկլի ավարտին p ցուցիչը ՙդուրս է գալիս՚ զանգվածի 10-րդ տարրին
հաջորդող հասցեի վրա: //5-րդ տողում ներառված p - =10; հրամանով ցուցիչը կրկին
վերադարձվում է նախկին` զանգվածի 0-ական համարով տարրի վրա, ինչում կհա-
մոզվեք //6-րդ տողում ներառված ցիկլի միջոցով` էկրանին արտածելով զանգվածի
տարրերը:
Սիմվոլային տիպի միաչափ զանգվածն ունի այն առանձնահատկությունը, որ
ավարտվում է տողավերջի ‘/0’ պայմանանշանով. ընդ որում` եթե անհրաժեշտ է 9
պայմանանշան պարունակող զանգված ունենալ, այն հայտարարում են 10 տարրա-
նոց` տեղ պահեստավորելով այդ վերջին (‘/0’) պայմանանշանի համար ևս: Օրինակ`
char s[10]; հայտարարմամբ տրված տողը կարող է ամենաշատը 9 պայմանանշան
պարունակել:
Այս դեպքում ևս զանգվածի անունը հաստատուն ցուցիչ է առաջին` 0-ական հա-
մարով տարրի վրա: Օրինակ` char x[4] = {‘a’,’b’,’c’,’/0’} զանգվածի x անունը ցուցիչ
է ‘a’ պայմանանշանի վրա:
Սիմվոլների զանգվածը տող է, որն առնում են չակերտների մեջ, օրինակ` “abc”:
Եթե հայտարարենք
char *anun[3] = {“Armen”, “Karen”, “Levon”},
ապա anun[0]-ն ցուցիչ է, որը ցույց է տալիս “Armen”, anun[1]-ը “Karen”, իսկ
anun[3]-ը` “Levon” տողերի վրա:
139
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Չնայած ցուցիչների արժեքները թվաբանական արտահայտություններում
կարելի է փոփոխել, այդուհանդերձ, զանգվածների անվանումները (որոնք
նույնպես ցուցիչներ են) փոփոխման ենթակա չեն:
1. C++-ում զանգվածի անունն ըստ սահմանման ի՞նչ է իրենից ներկա-
յացնում: Կարելի± է դրա արժեքը փոփոխել:
2. Քանի± հնարավոր տիպի հաստատուն ցուցիչներ գիտեք: Ինչպե±ս
են դրանք հայտարարում:
3.
Եթե փոփոխական p-ն ցուցիչ է, որին տրվել է int a[20] զանգվածի առաջին
տարրի հասցեն, ապա ինչպե±ս անել, որ այն ցույց տա a զանգվածի`
ա) 3-րդ տարրի վրա,
բ) 7-րդ տարրի վրա,
գ) 15-րդ տարրի վրա:
4. Ի±նչ է սիմվոլային զանգվածը. ինչպե±ս են այն հայտարարում:
¢2.11 ԴԻՆԱՄԻԿ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ: ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐԻ
ՏԵՂԱԿԱՅՈՒՄԸ ԴԻՆԱՄԻԿ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ
Համակարգչում որևէ ծրագիր իրագործելու համար այն տեղակայվում է մեքենա-
յի օպերատիվ հիշողության մեջ և հետո հրաման առ հրաման իրականացվում կենտ-
րոնական պրոցեսորի ղեկավարությամբ: Իրագործվող ծրագրում հայտարարված
տվյալները տեղաբաշխվում են օպերատիվ հիշողության, այսպես կոչված, տվյալնե-
րի սեգմենտում, որի ծավալը հիմնականում կազմում է մոտ 64 կբայթ, որը հաճախ
մեծաքանակ տվյալների հետ աշխատող ծրագրերի դեպքում դժվարություններ է հա-
րուցում: Մինչդեռ համակարգչի աշխատանքի համար տրամադրվող հիշողությունը
640 կբայթ է և կարող է բավարար լինել անգամ մեծաքանակ տվյալների հետ աշխա-
տելու դեպքում: Իրավիճակը փրկում է, այսպես կոչված, դինամիկ հիշողության օգ-
տագործումը:
Դինամիկ հիշողությունը օպերատիվ հիշողության 200-ից 300 կբայթ
ծավալով այն մասն է, որն ազատ է տվյալների պահպանման համար
հատկացված սեգմենտից (64 կբայթ), ստեկային հիշողությունից (16
կբայթ) և ծրագրին հատկացված տիրույթից:
Տվյալների դինամիկ բաշխում ասելով հասկանում են դինամիկ հիշողության կի-
րառումն անմիջապես ծրագրի իրագործման ընթացքում (հիշենք, որ տվյալների սեգ-
մենտում ինֆորմացիան տեղաբաշխվում է ծրագրի թարգմանման փուլում): Տվյալնե-
րի դինամիկ բաշխելու գործընթացի համար հատկանշական է նաև այն, որ մինչև
ծրագրի իրագործման պահը հիմնականում հայտնի չեն ոչ դինամիկ հիշողությունում
140
պահվելիք տվյալների տիպերը, ոչ դրանց ծավալը: Դինամիկ հիշողությունում
ստեղծվող տվյալներին չի կարելի անուններով դիմել այնպես, ինչպես թարգմանման
փուլում ստատիկ կերպով տեղաբաշխված մեծություններին: Դրանց դիմելու համար
կիրառվող հնարավոր միակ միջոցները ցուցիչներն են, որոնք ունակ են հասցե ցույց
տալու. չէ± որ համակարգչի հիշողությունը հասցեավորված բջիջներ է ներկայացնում:
Դինամիկ հիշողությունում փոփոխականին տեղ հատկացնելու համար կիրառում
են new գործողությունը` հետևյալ կերպ.
տիպ ցուցիչ = new տիպ;
Օրինակ` int *p = new int;
Ըստ այս հրամանի` համակարգիչը դինամիկ հիշողությունում int տիպի մեծություն
պահելու համար անհրաժեշտ ծավալով ազատ հիշողություն (2 բայթ) է փնտրում և
եթե գտնում է, ապա այդ հասցեն տրվում է p ցուցիչին, հակառակ դեպքում (եթե դի-
նամիկ հիշողությունում պահանջված քանակությամբ ազատ տարածք չկա)` վերա-
դարձվում է 0 (NULL) ցուցիչ:
Դինամիկ հիշողությունում տեղ գտած այն մեծությունները, որոնք ծրագրի հետա-
գա կատարման ընթացքում այլևս պետք չեն գալու, անհրաժեշտ է ՙհեռացնել՚, այլ
խոսքով, դինամիկ հիշողությունն ազատել ավելորդ մեծություններից: Այդ նպատա-
կով կիրառում են delete գործողությունը հետևյալ կերպ` delete p; :
Դինամիկ հիշողությունում տեղաբաշխվող մեծությունը կարելի է նաև հայտա-
րարման պահին սկզբնարժեքավորել, օրինակ, հետևյալ կերպ`
int
*p=new int (-6);
Միաչափ զանգվածը դինամիկ հիշողությունում տեղակայելու համար հայտարա-
րում են հետևյալ կերպ`
տիպ ցուցիչ = new տիպ [զանգվածի տարրերի քանակ];
Օրինակ` double *ps = new double[10];
Դինամիկ հիշողությունը զանգվածից ազատելու համար օգտվում են delete-ից
հետևյալ կերպ` delete [ ] ps;
Խնդիր. Հաշվել դինամիկ հիշողությունում ստեղծված n հատ ամբողջ տի-
պի տարրեր պարունակող միաչափ զանգվածի դրական տարրերի քանակը:
#include <iostream.h>
void main( )
{ int i,n,l=0;
do {cin >> n;} while (n<2 || n>15);
int *p = new int [n];
if (p! = NULL) { for (i = 0; i<n; i++) cin >> p [i];
for (i=0; i<n; i++) if p[i]>0 l++;
cout
<< l << endl;
delete [ ] p;}
else cout
<< “դինամիկ հիշողությունում” <<
n << “տարրի համար ազատ տարածք չկա” << endl;
}
141
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Դինամիկ հիշողությունում տեղաբաշխված ավելորդ մեծություններից չա-
զատվելու դեպքում հիշողության կորուստ է առաջանում, որը կարող է ծրագ-
րի կատարման փուլի սխալի հանգեցնել:
Խորհուրդ է տրվում delete-ով ազատված ցուցիչին վերագրել 0 կամ NULL,
քանի որ ազատված և դեռևս չարժևորված ցուցիչի նկատմամբ սխալմամբ կր-
կին կիրառված delete-ը կարող է անկանխատեսելի իրավիճակ ստեղծել:
1. Ի±նչ է դինամիկ հիշողությունը, ե±րբ են այն կիրառում:
2. Ի±նչ են հասկանում տվյալների դինամիկ բաշխում ասելով:
3. Որևէ մեծության համար դինամիկ հիշողության մեջ ի՞նչ գործողու-
թյան միջոցով են տեղ հատկացնում:
4. Ի±նչ է վերադարձվում new գործողության արդյունքում, եթե դինամիկ հիշո-
ղությունում պահանջված ծավալով ազատ տարածք չկա:
5. Ինչպե±ս են դինամիկ հիշողությունն ազատում ավելորդ մեծություններից:
6. Հայտարարման փուլում ինչպե±ս են սկզբնարժեքավորում դինամիկ հիշողու-
թյունում տեղակայվող մեծությունները:
7. Ինչպե±ս են դինամիկ հիշողությունում միաչափ զանգված տեղակայում:
8.
Դինամիկ հիշողությունն ինչպե±ս են ազատում ավելորդ զանգվածից:
¢2.12 ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՆԵՐԻ
ԲԱՇԽՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Իդենտիֆիկատորները, անվանումով հաստատունները և այլն, բացի տիպից և
ըստ տիպի դրանց հատկացվող հիշողության ծավալից ու ընդունած արժեքներից,
բնութագրվում են նաև
ա) հիշողության դասով,
բ) գործողության տիրույթով,
գ) կապակցման ձևով:
Եթե հետևենք, ապա կպարզենք, որ որոշ իդենտիֆիկատորներ կարճատև կյանք
ունեն, որոշներն էլ ծրագրի կատարման ընթացքում մի քանի անգամ ստեղծվում և
ոչնչանում են, բայց կան նաև ՙերկարակյաց՚ իդենտիֆիկատորներ, որոնք, ստեղծվե-
լով ծրագրի աշխատանքի սկզբից, ուղեկցում են դրան մինչև աշխատանքի ավարտը:
Իդենտիֆիկատորի կյանքի տևողությունը բնորոշվում է հիշողության դասի միջոցով:
Իդենտիֆիկատորի հիշողության դասը բաժանվում է երկու` ավտոմատ և ստա-
տիկ հիշողության դասերի:
Հիշողության ավտոմատ դասին են պատկանում այն փոփոխականները, որոնք
հայտարարվում են բլոկի ներսում. սրանք հայտնի են միայն տվյալ բլոկում և բլոկի
142
սահմաններից դուրս գալուց ոչնչանում են: Նման փոփոխականները հայտարար-
վում են auto և register առանցքային բառերի միջոցով: Ավտոմատ դասի փոփոխա-
կանները կյանքի ժամանակավոր, լոկալ (տեղային) տևողություն ունեն: Օրինակ`
auto int k,l; հայտարարմամբ k և l ամբողջ տիպի փոփոխականները բացահայտ ձևով
որոշվում են որպես ավտոմատ դասի փոփոխականներ:
Քանի որ ցանկացած բլոկում հայտարարված փոփոխականներն առանց auto
բնորոշիչի ավտոմատ կերպով դառնում են լոկալ (տեղային), ապա հիմնականում
նման փոփոխականների հայտարարության մեջ auto բառը չի նշվում:
register բնորոշիչը կիրառվում է այն դեպքերում, երբ ցանկալի է տվյալ փոփոխա-
կանը պահպանել ոչ թե հիշողության մեջ, այլ համակարգչի արագագործ ռեգիստոր-
ներից որևէ մեկում: Փոփոխականն իմաստ ունի նման ձևով հայտարարել այն դեպ-
քում, երբ այն կիրառվելու է, օրինակ` որպես քանակ կամ գումար հաշվելու միջոց,
ցիկլի պարամետր և այլն:
Առանցքային extern և static բառերով բնորոշում են կյանքի գլոբալ տևողությամբ
մեծությունները. նման իդենտիֆիկատորները սկսում են գոյություն ունենալ ծրագրի
իրագործման պահից, սակայն սա չի նշանակում, որ դրանք տեսանելի են ամենու-
րեք: Ծրագրում գլոբալ օբյեկտը սահմանվում է միայն մեկ անգամ: Որպեսզի մի քա-
նի ֆայլերից բաղկացած նախագծում բոլոր ֆայլերին տվյալ գլոբալ օբյեկտից օգտ-
վելու հնարավորություն տրվի, այն հայտարարվում է extern բառի միջոցով, օրինակ`
extern int k; , որը ցույց է տալիս, որ ֆայլերից որևէ մեկում int k; հայտարարություն
կա: Իսկ եթե extern-ով հայտարարվող գլոբալ օբյեկտը տվյալ պահին սկզբնարժեքա-
վորվում է, օրինակ` extern int k=10; , ապա k-ն համարվում է սահմանված և դրան
հենց այդ պահին է հիշողությունում տեղ հատկացվում:
Գոյություն ունեն հիշողության ստատիկ դասին պատկանող երկու տիպի իդեն-
տիֆիկատորներ` արտաքին և լոկալ (տեղային): Գլոբալ մեծությունների հայտա-
րարությունները տեղակայվում են ցանկացած ֆունկցիայից (նաև main-ից) դուրս.
դրանք տեսանելի և մատչելի են ծրագրի ցանկացած կետից և այն ֆունկցիաներից,
որոնց հայտարարությունները տեղակայված են այդ փոփոխականների հայտարա-
րումից հետո: Գլոբալ փոփոխականները, ինչպես նաև ֆունկցիաների անունները
ավտոմատ կերպով ընդունվում են որպես extern (արտաքին): Գլոբալ մեծություններն
իրենց արժեքները պահպանում են ծրագրի կատարման ողջ ընթացքում:
Ստատիկ (static) հայտարարվում են լոկալ (տեղային) նշանակության մեծու-
թյունները, որոնք հայտնի են միայն այն բլոկում, ուր հայտարարված են: Չնայած
այս փոփոխականները ՙդրսից՚ տեսանելի չեն, սակայն ամեն անգամ, երբ ղեկավա-
րումը տրվում է այն բլոկին, ուր դրանք հայտարարված են, static փոփոխականները
վերականգնում են իրենց վերջին անգամ ստացած արժեքները: Եթե ստատիկ փոփո-
խականը հայտարարվելիս չի սկզբնարժեքավորվում, ապա մեքենան դրան ավտո-
մատ կերպով նախնական 0 արժեք է տալիս:
Իդենտիֆիկատորի գործողության տիրույթը կամ, ինչպես հաճախ են ասում,
տեսանելիության տիրույթը ծրագրի այն հատվածն է, որտեղ տվյալ իդենտիֆիկա-
տորը հասանելի է, այլ խոսքով` որտեղ կարելի է այն օգտագործել:
C++-ում իդենտիֆիկատորների գործողության տիրույթի 4 տիպեր կան` ֆունկ-
ցիա, ֆայլ, բլոկ և ֆունկցիայի նախատիպ:
143
Փոփոխականները, որոնց հայտարարությունները կատարվել են ծրագրում առկա
ֆունկցիաներից դուրս, ունեն ֆայլ գործողության տիրույթ: Նման փոփոխականնե-
րին կարելի է դիմել իրենց հայտարարման մասից սկսած` ֆայլում առկա բոլոր ֆունկ-
ցիաներից:
Նշիչները այն միակ իդենտիֆիկատորներն են, որոնց գործողության տիրույթը
ֆունկցիան է. նշիչները հայտնի են միայն այն մարմնում, որտեղ նշվում են և դրան-
ցից դուրս դառնում են ՙանտեսանելի՚: Նշիչներ օգտագործվում են ինչպես switch
օպերատորում` որպես case-ի արժեքներ, այնպես էլ անցման (goto) օպերատորում:
Բլոկի ներսում (ձևավոր { } փակագծերի մեջ) հայտարարված իդենտիֆիկատոր-
ների համար գործողության տիրույթը բլոկն է, որից դուրս տվյալ իդենտիֆիկատոր-
ներին հնարավոր չէ դիմել:
Գործողության ֆունկցիայի նախատիպ տիրույթին կծանոթանանք ֆունկցիա-
ներն ուսումնասիրելիս (¢2.13):
Կապակցման ձևը որոշում է, թե տվյալ իդենտիֆիկատորը հայտնի է միայն ընթա-
ցիկ ծրագրում, թե± նախագծի բաղկացուցիչ ֆայլերում ևս:
Հետևենք հետևյալ ծրագրի աշխատանքին.
# include <iostream.h>
int k=5;
void main ()
{ int k=3;
cout
<< “Sa main-i local k-n e” << k << endl;
cout
<< “Sa global k-n e” << :: k << endl;
{ int k=7;
cout
<< “Sa bloki local k-n e” << k << endl;
}
cout
<< “Sa main-i local k-n e” << k << endl;
}
Արդյունքում էկրանին կարտածվի հետևյալ ինֆորմացիան.
Sa main-i local k-n e 3
Sa global k-n e 5
Sa bloki local k-n e 7
Sa main-i local k-n e 3
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Չի կարելի միևնույն իդենտիֆիկատորը մեկից ավելի հիշողության դասի տի-
պով բնորոշել, օրինակ, register-ից բացի տալ նաև auto:
register առանցքային բառը կարող է կիրառվել միայն լոկալ փոփոխականնե-
րի նկատմամբ:
Ավտոմատ հիշողության դասի միջոցով հիշողություն է տնտեսվում, քանի որ
բլոկից դուրս գալուց նման հիշողությունն ազատվում է:
144
1. Իդենտիֆիկատորի տիպից և հատկացվող հիշողության ծավալից
բացի` այն բնութագրող ուրիշ ի՞նչ հատկանիշներ գիտեք:
2. Որո±նք են իդենտիֆիկատորին հատկացվող հիշողության դասի
ձեզ հայտնի բնութագրիչները:
3. Ի±նչ է նշանակում իդենտիֆիկատորի գործողության կամ տեսանելիության
տիրույթ հասկացությունը:
4. Ի±նչ է որոշում իդենտիֆիկատորի կապակցման ձևը:
5. Ո±ր մեծություններն է C++-ը առանց մեր միջամտության բնորոշում ավտո-
մատ հիշողության դասի տիպով:
6. Ո±ր մեծություններն են կոչվում գլոբալ:
7. Ո±ր մեծություններն են կոչվում լոկալ:
8. Ո±ր մեծություններն են հայտարարվում որպես static:
¢2.13 ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐ: ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐԻ ՑՈՒՑԻՉՆԵՐ
Ֆունկցիայի հասկացությունը C++-ի հիմնային հասկացություններից է. նույնիսկ
C++ ծրագրի առաջնային, գլխավոր միավոր հանդիսացող main ( ) կառույցն է
ձևակերպվում որպես ֆունկցիա: Կարելի է ասել, որ
ֆունկցիան որոշակի իմաստով ինքնուրույն ծրագրային միավոր է,
որը գրվելով մեկ անգամ` հնարավոր է կիրառել բազմիցս:
Ֆունկցիան պետք է սահմանված կամ նկարագրված լինի ավելի վաղ, քան դրա
կիրառումը (կանչը): Ֆունկցիայի սահմանումն ունի հետևյալ ընդհանուր տեսքը.
ֆունկցիայի տիպ ֆունկցիայի անուն (ֆունկցիայի պարամետրեր)
ֆունկցիայի մարմին
Ֆունկցիայի տիպը ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքի տիպն է: Եթե ֆունկ-
ցիան արժեք չի վերադարձնում, ապա դրա տիպը նկարագրվում է void առանցքային
բառով: Օրինակ` void min(int k), կամ double kk(int c) հայտարարությունները ֆունկ-
ցիայի ճիշտ վերնագրեր են:
Ֆունկցիայի անունը ցանկացած իդենտիֆիկատոր է: C++-ում ֆունկցիայի ան-
վանը հիշողության extern կարգ է վերագրվում, և լինելով գլոբալ` որոշակի պայման-
ների դեպքում ֆունկցիան ամենուրեք մատչելի է այն ծրագրային մոդուլի շրջանակ-
ներում, որտեղ սահմանված է:
Ֆունկցիայի պարամետրերն իրարից ստորակետերով փոխանջատված այն մե-
145
ծություններն են (ֆորմալ պարամետրերը), որոնց արժեքները ֆունկցիան ստանում
է կանչի պահին. սրանք կոչվում են նաև մուտքային պարամետրեր:
Եթե ֆունկցիային պարամետրեր չեն փոխանցվում (պարամետրերի ցանկը դա-
տարկ է), ապա հնարավոր պարամետրերի փոխարեն գրվում է void առանցքային
բառը կամ այդ մասը թողնվում է դատարկ` ( ): Օրինակ` int max( ) և int max(void) վեր-
նագրերն իրար համարժեք են:
Եթե ֆունկցիայի վերնագրում պարամետրեր կան, ապա դրանք կարող են հայտա-
րարվել հետևյալ երկու եղանակներով`
ա) տիպ պարամետրի անուն,
բ) տիպ պարամետրի անուն = լռությամբ տրվող արժեք:
Եթե ֆունկցիայի վերնագրում պարամետրերը թվարկվում են ա) տարբերակով,
ապա տվյալ ֆունկցիայի կանչը պետք է պարունակի այնքան պարամետր (փաստա-
ցի պարամետր), որքան պարամետր կա նկարագրված. բ) տարբերակի դեպքում հնա-
րավոր է թե° առկա պարամետրերի քանակին համապատասխան փաստացի պարա-
մետրերով կանչ ունենալ և թե° միայն այնքան փաստացի պարամետր տալ, որքան որ
լռությամբ չարժևորված ֆորմալ պարամետրեր կան ֆունկցիայի վերնագրում:
Ֆունկցիայի մարմինը բլոկ է, այսինքն` { } փակագծերում ներառված նկարա-
գրությունների, հայտարարությունների և օպերատորների ցանկացած հաջորդակա-
նություն:
Ֆունկցիայի նկարագրումը կատարվում է ֆունկցիայի նախատիպի տրմամբ:
Ֆունկցիայի նախատիպը ֆունկցիայի վերնագրի նմանակն է, որտեղ
կարող են բացակայել ֆորմալ պարամետրերի անունները, բայց
պարտադիր կերպով նշվում են դրանց տիպերը:
Եթե նախատիպում ֆունկցիայի պարամետրերը նկարագրվում են տիպերով և
համապատասխան իդենտիֆիկատորներով, ապա դրանք այն միակ իդենտիֆիկա-
տորներն են, որոնց գործողության տիրույթը ֆունկցիայի նախատիպն է. թարգմա-
նիչը ֆունկցիայի նախատիպում առկա պարամետրերի անվանումներն անտեսում է:
Նախատիպը, ի տարբերություն ֆունկցիայի վերնագրի, ավարտվում է ;-ով: Եթե
ֆունկցիան նկարագրվում է նախատիպի միջոցով, ապա ամբողջ ֆունկցիան կարելի
է սահմանել արդեն այն կիրառող ծրագրային մոդուլի մարմնի վերջում: Ֆունկցիան
նախատիպերով տալը մեծացնում է ծրագրի հուսալիությունը, քանի որ թարգմանիչ
ծրագիրը խստորեն ՙպահանջում է՚, որ ֆունկցիայի կանչի պահին փոխանցվող ար-
գումենտները (փաստացի պարամետրերը) տիպերով ու քանակությամբ համընկնեն
ոչ միայն ֆունկցիայի նախատիպի, այլև ֆունկցիայի վերնագրում առկա ֆորմալ
պարամետրերի տիպերին ու դրանց քանակին: Այս համապատասխանությունը
ստուգվում է թարգմանման փուլում, և եթե նախատիպի հայտարարություն չլինի, և
ֆունկցիայի կանչն էլ նախորդի ֆունկցիայի սահմանմանը, ապա կհայտարարվի
սխալի` անհայտ մեծության կանչի մասին: Դա է պատճառը, որ կիրառվող ֆունկ-
ցիաների նախատիպերը տրվում են ծրագրի սկզբում: Կարելի է նաև նախապես
146
ֆունկցիաների նախատիպերից բաղկացած վերնագրային ֆայլ ձևավորել և այն
#include-ի միջոցով կցել ծրագրին:
Ֆունկցիայի ճիշտ նախատիպ է, օրինակ` հետևյալը.
int min(double, int);
Ֆունկցիայի մարմնում հայտարարված մեծությունները և վերնագրում հայտա-
րարված պարամետրերը լոկալ են (տեղային) և ֆունկցիայից դուրս հայտնի չեն:
Եթե ֆունկցիայի տիպը void չէ, ապա ֆունկցիայի մարմնում գոնե մեկ անգամ
պետք է հանդիպի return ծառայողական բառը, որին հաջորդող արտահայտության
արժեքն էլ հանդիսանում է ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքը, որի տիպը պետք է
համընկնի ֆունկցիայի տիպի հետ: Ընդ որում` եթե անգամ ֆունկցիայի մարմնում
return-ը բազմաթիվ անգամ է հանդիպում, ֆունկցիայի աշխատանքն
ավարտվում է
իրագործվող առաջին return-ով:
Ֆունկցիայի կանչը մի արտահայտություն է, ուր ֆունկցիայի անվան հետ միասին
փակագծերում ( ) թվարկվում են ֆունկցիային փոխանցվող մեծությունները, որոնք կոչ-
վում են փաստացի պարամետրեր: Եթե ֆունկցիայի ֆորմալ պարամետրերի ցուցակը
դատարկ է, ապա դրա կանչի պահին ( ) փակագծերում ոչինչ չի գրվում, սակայն փա-
կագծերը պարտադիր են: Չպետք է մոռանալ, որ ֆունկցիայի կանչում ներառված
փաստացի պարամետրերի տիպերը պետք է համընկնեն ֆունկցիայի վերնագրում հա-
մապատասխան դիրքերում եղած ֆորմալ պարամետրերի տիպերի հետ:
Օրինակ` որոշենք տրված a, b, c իրարից տարբեր իրական մեծություննե-
րից մեծագույնի արժեքը` 3 պարամետրերից մեծագույնը որոշող ֆունկցիայի
կիրառմամբ:
#include <iostream.h>
double max(double, double,double) ; //ֆունկցիայի նախատիպ
void main( )
{ double a,b,c ;
cout
<< “a=“; cin >> a ;
cout
<< “b=“; cin >> b ;
cout
<< “c= “; cin >> c ;
cout <<max(a,b,c) <<endl ; // առաջին կանչ
cout <<max(b,a,10.7) <<endl ; // երկրորդ կանչ
cout <<max(b,15.8,a) <<endl ; // երրորդ կանչ
}
double max(double x, double y, double z) // ֆունկցիայի վերնագիր
{ double m ;
if (x>y) m=x ; else m=y ;
if (z>m) return z;
//1
else return m;
//2
}
Բերված ծրագրում #include-ին հաջորդող տողում նախ բերվել է ֆունկցիայի նա-
խատիպը, ըստ որի ֆունկցիան դրսից պետք է 3 իրական տիպի պարամետրեր ընդու-
նի և մեկ իրական արժեք վերադարձնի: main( )-ում a, b և c մեծությունների ներմու-
147
ծումից հետո //առաջին կանչ մակագրությամբ տողում կանչ է կատարվել ֆունկցիա-
յին, որին փոխանցվել է a-ն, որը ֆունկցիան ընդունել է x ֆորմալ պարամետրի մեջ,
b-ն, որն ընդունել է y-ի մեջ, և c-ն, որն ընդունել է z-ում (նայել // ֆունկցիայի վերնա-
գիր տողը): Ֆունկցիային երկրորդ անգամ կանչելիս, որպես x, y և z ֆորմալ պարա-
մետրերի արժեքներ, համապատասխանաբար ուղարկվել են b, a և 10.7, իսկ երրորդ
կանչի դեպքում` b, 15.8 և a մեծությունները: Ֆունկցիայի սահմանումը կատարվել է
main( )-ի մարմնից հետո` սկսած //ֆունկցիայի վերնագիր մակագրությամբ տողից.
այստեղ //1 տողում գրված return-ը կավարտի ֆունկցիայի աշխատանքը, եթե պարզ-
վի, որ z > m պայմանն ունի true արժեք, հակառակ դեպքում ֆունկցիան աշխա-
տանքը կավարտի //2 տողում եղած return-ով:
Ընդհանրապես ֆունկցիայի կանչը ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքի տիպն
ունեցող արտահայտություն է: Եթե ֆունկցիայի տիպը void չէ, ապա այդ ֆունկցիա-
յի կանչը կարելի է կիրառել տվյալ արժեքի տիպի համար թույլատրելի ցանկացած
արտահայտության մեջ:
C++-ում ֆունկցիայի անունը ցուցիչ է հիշողության այն հասցեի վրա, որտեղից
սկսած տեղավորված է ֆունկցիայի մարմինը. այս առումով ֆունկցիայի և զանգվա-
ծի անուններն իրար նման են:
Այսպիսով, ֆունկցիայի անվան պարունակած հասցեն կարելի է վերագրել մեկ
այլ` ֆունկցիայի տիպն ունեցող ցուցիչի և կիրառել տվյալ ֆունկցիան հետագայում
կանչելու համար:
Ֆունկցիայի վրա ցույց տալու նպատակով ստեղծվող ցուցիչը հայտարարում են
հետևյալ կերպ.
տիպ (*ցուցիչի անուն)(ֆունկցիայի պարամետրերի տիպերը);
Օրինակ` int (*fp)(double); արտահայտությամբ հայտարարված է fp ցուցիչ, որը
ՙկկարողանա՚ ցույց տալ double տիպի ֆորմալ պարամետրով և int տիպի արժեք վե-
րադարձնող ցանկացած ֆունկցիայի վրա. ցուցիչն ընդգրկող ( ) փակագծերը պար-
տադիր են` այլապես հայտարարվածը int տիպի ցուցիչ վերադարձնող fp անունով
ֆունկցիայի նախատիպի սահմանում կլիներ:
Օրինակ`
#include <iostream.h>
int f1(int a, int b) {return a+b;}
int f2(int x, int y) {return x-y;}
int f3(int c, int d) {return c*d;}
void main ( )
{ int (*p)(int, int);
//1
p=f1;
//2
cout
<< (*p)(4,5) << endl;
//3
p=f2;
//4
cout
<< (*p)(4,5) << endl;
//5
p=f3;
//6
cout
<< (*p)(4,5) << endl;
//7
}
148
Այս ծրագրի աշխատանքի ընթացքում նախ հայտարարվում է p ցուցիչ (//1), որն
ըստ հայտարարման ձևի կարող է ցույց տալ երկու int տիպի ֆորմալ պարամետրե-
րով և int տիպի արժեք վերադարձնող ֆունկցիայի վրա: Այնուհետև p=f1; (//2) վե-
րագրմամբ p-ին տրվում է f1 ֆունկցիայի հասցեն: //3-րդ տողում կանչվում է f1 ֆունկ-
ցիան, որի վրա տվյալ պահին ցույց է տալիս p ցուցիչը (նկատենք, որ եթե կանչը
ձևակերպվի *p(4,5) տեսքով` քերականական սխալ կլինի), այսպիսով, //3 տողում
առկա կանչի արդյունքում էկրանին կարտածվի 4+5-ի արժեքը: Այնուհետև //4 տո-
ղում p ցուցիչը p=f2; վերագրմամբ ստանում է f2 ֆունկցիայի հասցեն և //5-րդ տողում
կայացած ֆունկցիայի կանչի շնորհիվ արտածվում է 4 - 5 = -1 թիվը: Վերջում //6 տո-
ղով p-ն ստանում է f3 ֆունկցիայի հասցեն և // 7 տողում կայացած ֆունկցիայի կան-
չի արդյունքում էկրանին արտածվում է 4*5 = 20 թիվը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Ֆունկցիայի վերնագրում միևնույն տիպն ունեցող պարամետրերը չի կարելի
համախմբել այդ տիպն արտահայտող բառի տակ. անկախ ամեն ինչից, յու-
րաքանչյուր պարամետր պետք է բնութագրվի իր տիպով:
Ֆունկցիան սահմանելիս ֆունկցիայի վերնագրից հետո չի կարելի ; դնել. դա
համարվում է քերականական սխալ:
Թյուրիմացությունից խուսափելու նպատակով խորհուրդ է տրվում իրար հա-
մապատասխանող ֆորմալ և փաստացի պարամետրերը նույն անուններով
չկոչել` թեպետ դա սխալ չէ:
Դատարկ պարամետրերով ֆունկցիային կանչելիս փակագծեր ( ) չնշելը չի
դիտվում որպես քերականական սխալ, սակայն այդ դեպքում ֆունկցիայի
կանչ չի իրականացվում:
Ֆունկցիան պետք է երկար գրված մարմին չունենա (ամենաշատը` էկրանի
կամ դրա կեսի չափով), չնայած լեզուն սահմանափակում չի դնում:
Եթե ֆունկցիան void տիպի չէ, այսինքն` տիպ ունի, բայց return չի պարունա-
կում մարմնի մեջ, ապա դա քերականական սխալ է:
Ֆունկցիայի անունը պետք է լինի այնպիսին, որ ՙհուշի՚ ֆունկցիայի իմաստը:
1. Ֆունկցիա հայտարարելու քանի± եղանակ գիտեք:
2. Ֆունկցիայում հայտարարված մեծությունները ինչպե±ս
են
անվանում. կարելի± է ֆունկցիայից դուրս դրանք կիրառել:
3. Հիշողության ի՞նչ կարգ է վերագրվում ֆունկցիայի անվանը:
4. Ինչպե±ս են անվանում ֆունկցիայի վերնագրում և ֆունկցիայի կանչում
եղած մեծությունները:
5. Ինչպե±ս է հայտարարվում այն ֆունկցիան, որն արժեք չի վերադարձնում:
6. Ինչի± համար է return-ը կիրառվում. քանի± return կարող է պարունակել
ֆունկցիան:
7. Ի±նչ է ֆունկցիայի նախատիպը, ո±րն է դրա իմաստը:
149
8.
Ի±նչ տարբերություններ կան ֆունկցիայի վերնագրի ու դրա նախատիպի
միջև:
9.
Կազմել և օգտագործել մի ֆունկցիա, որը կվերադարձնի a, b, c, d մեծու-
թյուններից փոքրագույնի արժեքը:
10. Ֆունկցիայի անունն ըստ սահմանման ի՞նչ է ներկայացնում:
11. Ինչպե±ս են հայտարարում ֆունկցիայի վրա ցույց տալու համար նախա-
տեսված ցուցիչը:
12. Ֆունկցիայի վրա ցույց տվող ցուցիչի միջոցով կանչել f1 ֆունկցիային, որը
double տիպի պարամետրի քառակուսի է վերադարձնում և f2 ֆունկցիային,
որը double տիպի պարամետրի խորանարդ աստիճանի արժեք է վերադարձ-
նում:
ՆԵՐԿԱՌՈՒՑՎՈՂ (inline) ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐ:
ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐԻՑ ԱՐԺԵՔՆԵՐ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ
¢2.14
ԱՅԼ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐ
Համակարգիչը ֆունկցիայի կանչն իրագործելիս ծրագրի վիճակի վերաբերյալ
այդ պահին եղած ինֆորմացիան (ֆունկցիայի կանչին հաջորդող հրամանի հասցեն,
ռեգիստորների պարունակությունները և այլն) պահպանում է հիշողության մեկ այլ
տարածքում` ստեկում, իսկ օպերատիվ հիշողությունը տրամադրում է կանչվող
ֆունկցիային: Աշխատանքի ավարտին ֆունկցիան ազատում է օպերատիվ հիշողու-
թյունը, իսկ ծրագրի վերաբերյալ ստեկում պահպանված ինֆորմացիան նորից բեռ-
նավորվում է օպերատիվ հիշողություն: Բնականաբար, ֆունկցիայի կիրառումը
ծրագրի աշխատանքը դանդաղեցնում է: Երբ ժամանակի գործոնն էական է, իսկ կի-
րառված ֆունկցիան` փոքրածավալ, օգտվում են, այսպես կոչված, ներկառուցված
ֆունկցիայից: Այս դեպքում ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքը բնութագրող տի-
պից առաջ գրվում է inline առանցքային բառը: Ծրագրի թարգմանման ու կապակց-
ման փուլում նման ֆունկցիային առնչվող բոլոր կանչերը փոխարինվում են տվյալ
ֆունկցիայի մարմնի պատճենով` նախօրոք ֆորմալ պարամետրերը փոխարինելով
տվյալ կանչին համապատասխանող փաստացի պարամետրերի արժեքներով: Որ-
պեսզի ֆունկցիայի ներկառուցումից հետո ծրագրի իրագործման ենթակա կոդը չա-
փազանց ծավալուն չստացվի` խորհուրդ է տրվում inline հայտարարել միայն շատ
փոքրածավալ կամ քիչ կանչեր ունեցող ֆունկցիաները: inline ֆունկցիան սահման-
վում է առանց նախատիպի տրման` ամբողջությամբ:
Օրինակ. ներկառուցվող ֆունկցիայով որոշել իրարից տարբեր a և b պա-
րամետրերից փոքրագույնի արժեքը:
#include <iostream.h>
inline double min(double a, double b)
// 0
{ return a<b ? a : b;}
void main( )
150
{ double x,y ;
cout
<< “x=“; cin >> x ;
cout
<< “y=“; cin >> y ;
cout <<min(x,y) <<endl ; // առաջին կանչ
cout <<min(x,9.8) <<endl ; // երկրորդ կանչ
}
Այստեղ //0 մեկնաբանությամբ տողում min ֆունկցիան հայտարարվել է որպես
ներկառուցվող: Այդ պատճառով //առաջին կանչ տողում կատարված կանչը ծրագրի
թարգմանման փուլում փոխարինվում է x <y ? x : y արտահայտությամբ (a-ն և b-ն
փոխարինվել են փաստացի x և y պարամետրերով), իսկ //երկրորդ կանչ տողում`
x <9.8 ? x : 9.8 գրառմամբ:
Ծանոթանանք ֆունկցիայից արժեք վերադարձնելու այլ եղանակների հետ:
Ընդհանրապես ծրագրավորման լեզուներում տարբերում են ֆունկցիային դիմելու
երկու եղանակ` արժեքով կանչ և հղումով կանչ: Երբ ֆունկցիան կանչվում է ըստ ար-
ժեքի, այդ դեպքում ֆունկցիային փոխանցվում են փաստացի պարամետրերի պատ-
ճենները: Վերը քննարկած բոլոր դեպքերում ֆունկցիաները կանչվել են ըստ արժեքի:
Բնական է, որ ֆունկցիայում պարամետրերի պատճենների հետ կատարված փոփո-
խությունները չեն ազդում կանչող ծրագրում դրանց համապատասխանող փաստացի
պարամետրերի արժեքների վրա: Ֆունկցիային դիմելու արժեքով կանչի եղանակի
վատ կողմն այն է, որ մեքենան լրացուցիչ ժամանակ է ծախսում պատճեններ ստեղծե-
լիս, առավել ևս` եթե փոխանցվող պարամետրերը մեծաքանակ են:
Ֆունկցիայի կանչի մյուս` հղումով եղանակի դեպքում փաստացի պարամետրերի
հղումներն են փոխանցվում ֆունկցիային: Հիշենք, որ հղումները, լինելով միևնույն
փոփոխականի երկրորդ անունը, ՙտեղյակ՚ են հիշողությունում դրանց գտնվելու
հասցեից: Այսպիսով, հղումով փոխանցված փոփոխականի հետ ֆունկցիայում կա-
տարված փոփոխություններն իրականացվում են հենց փաստացի պարամետրերի
հետ. ստացվում է, որ ֆունկցիան առանց լրացուցիչ միջոց կիրառելու, հղման միջո-
ցով նկարագրված փոփոխականով արժեք ՙվերադարձրեց՚:
Դիտարկենք հետևյալ խնդիրը. ֆունկցիայի միջոցով հաշվել a և b փոփոխա-
կանների գումարը` արժեքը վերադարձնելով հղմամբ:
#include <iostream.h>
void gumar(double, double,double&);
// 0
void main( )
{ double a,b,gum ;
cout
<< “a=“; cin >> a;
cout
<< “b=“; cin >> b;
gumar(a,b,gum); //1
cout <<gum <<endl;
gum=100;
//11
gumar(7.25,6.2,gum);
//2
cout <<gum <<endl;
}
151
void gumar(double x, double y, double &s)
// 3
{ s=x+y;
}
Ինչպես երևում է //0 տողում եղած ֆունկցիայի նախատիպից, առաջին երկու պա-
րամետրերը ֆունկցիան կվերցնի որպես արժեք պարամետրեր (կստեղծվեն փո-
խանցվող փաստացի պարամետրերի պատճենները), իսկ երրորդ պարամետրը կփո-
խանցվի հղմամբ (կստեղծվի համապատասխան պարամետրի երկրորդ անունը` s):
Ծրագրի //1 տողում կատարված ֆունկցիայի կանչից հետո gum-ը կպարունակի
a + b-ի արժեքը: Դրան հաջորդող //11 տողում այդ արժեքը փոխվում է 100-ով, սա-
կայն //2 կանչի արդյունքում կհամոզվենք, որ այն դարձել է հավասար 13.45-ի, այ-
սինքն` ֆունկցիան փոխել է gum-ի արժեքը:
Եթե ցանկալի է, որ պարամետրը փոխանցվի հղմամբ, բայց ֆունկցիան ՙչկարո-
ղանա՚ փոխել փաստացի պարամետրի արժեքը, ապա անհրաժեշտ է այն const տի-
պի ֆորմալ պարամետր հայտարարել: Բերված օրինակում ֆունկցիայի վերնագիրը
այս դեպքի համար կունենար հետևյալ տեսքը`
void gumar (double, double, const double&);
Քանի որ բերված խնդրում s-ի արժեքը փոխվում է, ապա այն չէր կարող const`
հաստատուն լինել: Ֆունկցիայից արժեքներ վերադարձնելու երրորդ եղանակը ցու-
ցիչների կիրառումն է, որը նույնպես հղումային եղանակ է:
Դիտարկենք հետևյալ խնդիրը. ֆունկցիայի միջոցով որոշել x իրական պա-
րամետրի խորանարդը` արժեքը վերադարձնելով ցուցիչով:
#include <iostream.h>
void cube(double, double *);
// 1
void main( )
{ double a,aa;
cin >> a ;
cube(a,&aa) ;
//2
cout
<< aa <<endl;
cube(3,&aa) ;
//3
cout
<< aa <<endl;
}
void cube(double x, double *p)
{
*p = x * x * x;
}
Ինչպես երևում է //1 տողում ֆունկցիայի նախատիպից` ֆունկցիան կվերցնի փո-
խանցված առաջին պարամետրի պատճենը և երկրորդ պարամետրի հասցեն:
//2 տողում իրականացվել է ֆունկցիայի առաջին կանչը, որի դեպքում դրան են
փոխանցվել a-ի արժեքն ու aa-ի հասցեն: //3 տողով ֆունկցիան երկրորդ անգամ է
կանչվել` այս անգամ 3-ի խորանարդը հաշվելու համար, որը նորից ստացվել է aa-ի
մեջ:
152
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Inline ֆունկցիայի կիրառումը կարող է կրճատել ծրագրի կատարման ժամա-
նակահատվածը, բայց ավելացնել ծրագրի ծավալը:
Կոմպիլյատորը հաճախ անհրաժեշտության դեպքում որոշ ֆունկցիաներ ավ-
տոմատ կերպով համարում է inline, իսկ որոշ դեպքերում հաշվի չի առնում
ծրագրավորողի կողմից տրված inline հրահանգը:
Եթե ֆունկցիան հղումով է կանչվում, ապա փոխանցվող մեծաքանակ տվյալ-
ները պատճենելու վրա ավելորդ ժամանակ ծախսելուց ձերբազատվում ենք:
Հղումով կանչը թուլացնում է տվյալների պաշտպանությունը և այն անհարկի
պետք չէ օգտագործել:
Հղումով փոխանցված պարամետրը ֆունկցիայի մարմնում կիրառվում է
միայն անունով` առանց ամպերսանդի (&). պետք է զգույշ լինել այն չշփոթե-
լու համար որպես արժեք փոխանցված պարամետրի հետ:
Խորհուրդ է տրվում ֆունկցիայից արժեք վերադարձնող պարամետրերը հայ-
տարարել որպես ցուցիչ, չփոփոխվող պարամետրերը` որպես արժեք պարա-
մետր, իսկ այն ծավալուն պարամետրերը, որոնք չպետք է փոփոխվեն` որպես
հաստատուն հղումներ:
1. Ո±ր ֆունկցիաներն է խորհուրդ տրվում հայտարարել inline:
2. Ի±նչ
է կատարվում ներկառուցված ֆունկցիայի հետ ծրագիրը
թարգմանելիս:
3. Ֆունկցիայից արժեքներ վերադարձնելու քանի± եղանակ գիտեք:
4. Ֆունկցիային փոխանցված a և b պարամետրերի գումարը վերա-
դարձնել հղման, իսկ արտադրյալը` ցուցիչի միջոցով:
153
¢2.15 ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐԻ ՓՈԽԱՆՑՈՒՄԸ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐԻՆ:
ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՌՆԱՎՈՐՈՒՄԸ
Ֆունկցիային զանգված փոխանցելու նպատակով անհրաժեշտ է ֆունկցիայի
կանչի մեջ նշել դրա անունն ու տարրերի քանակը: Օրինակ` ff ֆունկցիային double
x[20] զանգվածը փոխանցելու համար բավարար է գրել հետևյալը` ff(x,20): Ֆունկցի-
այի վերնագիրն էլ, իր հերթին, զանգված ընդունելու համար պետք է համապատաս-
խան ֆորմալ պարամետրեր պարունակի: Օրինակ` վերը բերված ff ֆունկցիայի հա-
մար ճիշտ վերնագիր կարող էր լինել հետևյալ գրառումը` void ff(double y[ ],int k), որ-
տեղ y-ը զանգվածն ՙընդունելու՚ համար նախատեսված ֆորմալ պարամետրն է, իսկ
k-ն` զանգվածի տարրերի քանակը:
C++ լեզուն զանգվածի փոխանցումն ավտոմատ կերպով
իրականացնում է հղմամբ:
Ստանալով հիշողությունում
զանգվածի տեղաբաշխման
առաջին հասցեն`
ֆունկցիան հնարավորություն է ստանում այն փոփոխելու: Ի տարբերություն ամբողջ
զանգվածի, ցանկացած առանձին տարր կարելի է փոխանցել ըստ արժեքի, եթե ֆունկ-
ցիայի կանչի մեջ որպես փաստացի պարամետր տրվող զանգվածի անվանը կից քառա-
կուսի փակագծերում նշվի տվյալ տարրի համարը: Օրինակ` ff(x[10]) կանչի արդյունքում
ff ֆունկցիային որպես արժեք պարամետր կփոխանցվի x զանգվածի 11-րդ տարրը:
Քննարկենք հետևյալ ծրագիրը.
#include <iostream.h>
void zang_fofoxum (int[ ],int);
//1
void main( )
{
const int n=10;
//տարրերի քանակը
int x[n]={9,8,7,6,5,4,3,2,1,0};
zang_fofoxum(x,n);
//2
for(int i=0;i<n,i++)
//3
cout <<x[i] <<endl;
}
void zang_fofoxum(int y[ ],int m)
//4
{
int i,k;
for (i=0 ;i<m/2;i++)
{ k=y[i];
y[i] = y[m - i - 1];
y[m - i - 1] = k;
}
}
154
Ծրագրի //1 մակագրությամբ տողում հայտարարվել է zang_fofoxum ֆունկցիայի
նախատիպը, ըստ որի ֆունկցիային պետք է միաչափ զանգված փոխանցվի: Ծրագ-
րում սահմանված 10 տարրեր պարունակող զանգվածի տարրերը սկզբնարժեքավոր-
վել են 9, 8, ..., 1, 0 ամբողջ թվերով: Այնուհետև (//2) կանչ է կատարվել ֆունկցիային,
որը սահմանվել է //4 տողից սկսած. այստեղ ավտոմատ կերպով հղմամբ փոխանց-
վող զանգվածի համար ստեղծվել է երկրորդ y անունը: Ըստ ֆունկցիայի ալգորիթմի`
զանգվածը շրջվել է և ստացվել նոր զանգված y[0]=0; y[1]=1; ..., y[9]=9 տարրերով:
Ֆունկցիայի աշխատանքի ավարտից հետո ծրագրի //3 տողում առկա ցիկլի միջո-
ցով արտածվել է x զանգվածը, որի տարրերը, կպարզվի, որ նույնպես շրջվել են: Այս-
պիսով, համոզվեցինք, որ զանգվածը, առանց մեր միջամտության, ֆունկցիային փո-
խանցվել է ոչ թե որպես արժեք պարամետր, այլ` հղմամբ:
Երբեմն նպատակահարմար է լինում մի քանի ֆունկցիաներ անվանել միևնույն
անուններով: C++ լեզուն նման հնարավորություն ընձեռում է և այդ գործընթացը կոչ-
վում
է ֆունկցիաների վերաբեռնավորում: Վերաբեռնավորվող ֆունկցիաները
միևնույն անունն են կրում, սակայն պետք է ունենան պարամետրերի տարբեր հավա-
քածուներ, այսինքն` պետք է տարբեր քանակությամբ, տարբեր տիպերի պարամետ-
րեր ունենան: Որպեսզի համակարգիչը կարողանա հստակորեն կողմնորոշվել, թե
նույն անունը կրող ֆունկցիաներից ո±ր մեկն է տվյալ պահին կանչվում` ստուգում է
պարամետրերի քանակը, դրանց տիպերն ու գրառման հաջորդականությունը: Ընդ
որում` ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքի տիպը չի հանդիսանում վերաբեռնավոր-
ման սկզբունքի տարբերիչ հանգամանք. այստեղ էականը միայն պարամետրերի քա-
նակական և որակական տարբերությունն է:
Գրենք հետևյալ խնդրի լուծման ծրագիրը. միևնույն gumar անունը կրող վե-
րաբեռնավորված երկու ֆունկցիաների միջոցով հաշվել
ա) a և b իրական
ու
բ) x և y ամբողջ թվերի գումարը:
#include <iostream.h>
void gumar(double m, double n, double *s) {*s=m+n;}
//1
int gumar(int k,int e) {return k+e;}
//2
void main( )
{
double a,b,ss ;
cin >> a >> b;
gumar(a,b,&ss) ; cout <<ss <<endl;
//3
int x,y;
cin >> x >> y;
cout <<gumar(x,y) <<endl ;
//4
}
Ծրագրի //1 տողում հայտարարվել է առաջին վերաբեռնավորված ֆունկցիան, //2
տողում` երկրորդը: //3 տողի gumar(a,b,&ss) գրառմամբ կանչվում է //1 տողում որոշ-
ված ֆունկցիան, իսկ //4 տողի համաձայն` //2 տողում սահմանված ֆունկցիան:
155
Եթե ֆունկցիաներում իրականացվող գործողությունները միատեսակ են` նպա-
տակահարմար է դրանք վերաբեռնավորել մեկ այլ եղանակով, որն անվանում են
շաբլոնային: Շաբլոնային վերաբեռնավորման դեպքում ֆունկցիաների մարմիննե-
րը համընկնում են. մնում է վերնագիրը կազմավորել այնպես, որ վերաբեռնավորված
ֆունկցիաներից յուրաքանչյուրի կանչի դեպքում կոմպիլյատորը միարժեքորեն իմա-
նա, թե պարամետրերի ինչպիսի տիպերին է տվյալ պահին հարմարեցնելու շաբլոնը:
Ընդ որում` կարելի է շաբլոնով տալ ինչպես ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքի տի-
պը, այնպես էլ պարամետրերի տիպերը:
Ֆունկցիաների շաբլոնային վերաբեռնումն իրականացվում է ըստ
վերադարձվող արժեքների և ֆորմալ պարամետրերի տիպերի:
Ֆունկցիայի շաբլոնի (ընտանիքի) ընդհանուր տեսքը հետևյալն է.
template <շաբլոնային պարամետրերի ցուցակ> շաբլոնային ֆունկցիայի մարմին
որտեղ template-ը առանցքային բառ է, իսկ < >-ի մեջ առնված շաբլոնային պարա-
մետրերի ցուցակը պարունակում է ստորակետերով անջատված մեկ կամ մի քանի
տիպերի շաբլոնային անվանումներ, որոնցից յուրաքանչյուրի դիմաց պետք է գրված
լինի class կամ typename առանցքային բառերից որևէ մեկը: Այստեղ ներառված պա-
րամետրերը, վերջին հաշվով, ֆորմալ տիպեր
են, որոնք արժեքներ են ստանում
ֆունկցիայի կանչի պահին:
Օրինակ` շաբլոնային ֆունկցիայի վերնագիրը կարող է լինել հետևյալ տեսքի`
template <classT, class C>
T max(T x,C y)
որը կնշանակի, որ ֆունկցիան շաբլոնացված է երկու իրարից տարբեր C և T տիպե-
րի համար:
Գրենք հետևյալ խնդրի լուծման ծրագիրը. որոշել a, b իրական, c, d ամբողջ և e,
f սիմվոլային տիպի մեծություններից մեծագույնները` երկու պարամետրերից
մեծագույնը որոշող շաբլոնով վերաբեռնավորված ֆունկցիայի կիրառմամբ:
#include <iostream.h>
template <class T>
T max (T x,T y)
{if (x>y) return x; else return y;}
//1
void main( )
{double a,b;
cin >> a >> b;
cout <<max(a,b) <<endl;
//2
int c,d;
cin >> c >> d;
cout <<max(c,d) <<endl;
//3
156
char e,f;
cin >> e >> f;
cout <<max(e,f) <<endl;
//4
}
Երբ //2 տողում max ֆունկցիան կանչվում է double տիպի a և b փաստացի պարա-
մետրերի համար, թարգմանիչը max ֆունկցիայում ամենուրեք T շաբլոնները ավտո-
մատ փոխարինում է double տիպով և այդպիսով ոչ միայն x, y փոփոխականներն են
ստանում double տիպ, այլև ֆունկցիայից վերադարձվող արժեքը: Երբ //3 տողում
երկրորդ անգամ է max-ը կանչվում` արդեն int տիպի c և d փաստացի պարամետրե-
րի համար, այս դեպքում շաբլոնի T-ն փոխարինվում է int , //4-ում առկա կանչի դեպ-
քում` char տիպերով:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Որպեսզի ֆունկցիային փոխանցված զանգվածը պաշտպանեք անցանկալի
փոփոխման հնարավորությունից` այն որպես ֆորմալ պարամետր նկարա-
գրելիս const կիրառեք:
Ֆունկցիան վերաբեռնավորելիս պետք է զգույշ լինել այն դեպքերում, երբ
դրանց նկարագրություններում լռության սկզբունքով արժևորվող ֆորմալ
պարամետրեր կան:
Ֆունկցիաները չեն կարող վերաբեռնավորվել ըստ վերադարձրած արժեքի
տիպի:
Ֆունկցիաների շաբլոնային վերաբեռնավորման դեպքում ընդգրկված շաբ-
լոնների անունները պետք է իրարից տարբեր լինեն:
Երկչափ զանգվածը որպես ֆորմալ պարամետր նկարագրելիս առաջին ին-
դեքսի չափը բաց են թողնում, իսկ երկրորդինը` նշում:
1. Ինչպե±ս է զանգվածը փոխանցվում ֆունկցիային:
2. Ինչպե±ս կարելի է ֆունկցիային զանգվածի տարր փոխանցել:
3. Ֆունկցիաները վերաբեռնավորելիս արդյոք էակա±ն է դրանցով
իրականացվող ալգորիթմների նմանությունը:
4. Ճիշտ վերաբեռնման համար ի՞նչ սկզբունքներ պետք է պաշտպանվեն:
5. Ի±նչ է շաբլոնային վերաբեռնավորումը, ե±րբ իմաստ ունի այն կիրառել:
6. Ֆունկցիայում շաբլոնային տիպ նկարագրելիս ի՞նչ առանցքային բառեր են
օգտագործում:
157
¢2.16 ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐ
Մենք արդեն ծանոթ ենք բաղադրիչներ պարունակող տիպի` զանգվածի հետ, որը
միևնույն տիպն ունեցող տարրերի հավաքածու է: Սակայն հաճախ գործ ենք ունե-
նում այնպիսի մեծությունների հետ, որոնք բնութագրվում են տարբեր տիպերի բա-
ղադրիչների համադրությամբ:
Օրինակ` գրադարանում գրքի վերաբերյալ տեղեկույթներ պարունակող քարտը
կարող է ներառել հետևյալ տեղեկատվական բաղադրիչները`
հեղինակը (սիմվոլային տող),
գրքի վերնագիրը (սիմվոլային տող),
հրատարակման տարեթիվը (ամբողջ թիվ),
էջերի քանակը (ամբողջ թիվ):
Եթե փորձենք այս բաղադրիչներով մեկ ամբողջություն հանդիսացող քարտը
ձևակերպել որպես զանգված` դժվար կլինի, քանի որ բաղադրիչները տարբեր տիպի
են` տարբեր երկարությամբ սիմվոլային տողեր և թվեր: Նման տարբեր տիպի բա-
ղադրիչներով մեծություններ առօրյա կյանքում հաճախ են հանդիպում (օրինակ`
ցանկացած աշակերտ բնութագրվում է իր անունով, ազգանունով, հայրանունով,
ծննդյան տարեթվով, սեռով և այլն):
Տարաբնույթ տվյալները մեկ տիպում համախմբելու համար C++ լեզվում նախա-
տեսված են կառուցվածքները (ստրուկտուրա): Մենք կփորձենք նախ հասկանալ
կառուցվածքի C լեզվում ունեցած իմաստը:
Կառուցվածքը կարող է պարունակել ինչպես մեկ, այնպես էլ բազմաթիվ տարբեր
տիպերի բաղադրիչներ, որոնք կոչվում են կառուցվածքի տարրեր կամ դաշտեր:
Կառուցվածք հայտարարելու ընդհանուր եղանակը հետևյալն է.
struct կառուցվածքի անվանում
{կառուցվածքի դաշտեր;};
այստեղ կառուցվածքի անվանումը ցանկացած իդենտիֆիկատոր է, իսկ կառուց-
վածքի դաշտերը { }-երում ներառված իրարից ;-երով տարանջատված բաղադրիչնե-
րի հայտարարություններ են: Կառուցվածքի դաշտերն ավարտող ձևավոր փակա-
գծին անպայման հաջորդում է կետ-ստորակետ (;):
Փորձենք վերը բերված օրինակի գրադարանային քարտում առկա ինֆորմացիան
ներկայացնել կառուցվածքի միջոցով`
struct card
{
char hexinak[40];
//հեղինակ
char vernagir[20];
//վերնագիր
int tari;
//հրատարակման տարեթիվ
int ej;
//էջերի քանակը
};
158
Այսպիսով, ստեղծեցինք նոր` card անունով տիպ, որի միջոցով 1000 գիրք ներառող
գրադարանի քարտադարանը կարելի է նկարագրել հետևյալ կերպ`
card x[1000];
Կարելի է կառուցվածքի տիպի հայտարարությունը համակցել այդ տիպի փոփոխա-
կանների հայտարարման հետ: Օրինակ`
struct grich
{
int qanak;
float gin;
} y, x[10],
*p;
Ըստ այս հայտարարության` ստեղծվել է կառուցվածքային նոր` grich տիպ ու
հայտարարվել են այդ տիպի y փոփոխականը, տաս նման տիպի տարր պարունակ-
վող x զանգվածն ու p ցուցիչը:
Կառուցվածքի յուրաքանչյուր բաղադրիչին (տարրին կամ դաշտին) դիմելու հա-
մար հատուկ գրելաձև է կիրառվում`
կառուցվածքի տիպի փոփոխական ⋅ կառուցվածքի դաշտ;
օրինակ` grich տիպի y փոփոխականի qanak դաշտին կարելի է դիմել y.qanak գրառ-
մամբ:
Լուծենք հետևյալ խնդիրը. դասարանի 30 աշակերտներից յուրաքանչյուրի
վերաբերյալ ունենք հետևյալ ինֆորմացիան`
ա) դասամատյանում նրա համարը,
բ) անուն-ազգանունը,
գ) ինֆորմատիկա առարկայից ստացած տարեկան նիշը:
Պահանջվում է արտածել դասարանում այդ առարկայից գերազանց ստա-
ցողների քանակն ու անուն-ազգանունները:
Գրենք համապատասխան ծրագիրը.
#include <iostream.հ>
void main( )
{
struct ashakert
//1
{
short hamar;
char anun_azganun[20];
short nish;
} x[30];
//2
int i, ger_qanak=0;
//3
for(i=0;i<30;i++)
//4
{
cout
<< “Mutqagreq matyani hamar@”;
cin >> x[i].hamar;
159
cout
<< “Mutqagreq anun-azganun@”;
cin >> x[i]⋅ anun_azganun;
cout
<< “Mutqagreq gnahatakan@”;
cin >> x[i]⋅ nish;
//5
if ((x[i]⋅ nish==9) || (x[i]⋅ nish==10))
{
ger_qanak++;
//6
cout <<x[i]⋅ anun_azganun <<endl;
}
cout <<”Informatikayic gerazanc gnahatakan en stacel” <<
ger_qanak << ”ashakert” << endl;
}
}
Ծրագրի //1 մեկնաբանությամբ տողում հայտարարվել է ashakert կառուցվածքա-
յին նոր տիպն ու այդ տիպի 30 տարր պարունակող x միաչափ զանգվածը: Գերա-
զանց ստացած աշակերտների պահանջվող քանակը հաշվելու նպատակով //3 տո-
ղում կատարվել է ger_qanak=0 նախնական վերագրումը: //4 տողում ներառված ցիկ-
լի մարմնում ներմուծվել են աշակերտների տվյալները: Զուգահեռաբար //5 տողում
առկա պայմանի միջոցով փնտրվել են գերազանց ստացողներն ու հաշվարկվել է
նրանց քանակը:
Ինչպես տեսանք, կարելի է նաև կառուցվածքային տիպի ցուցիչ ունենալ. օրինակ,
եթե տրված է ashakert y,*p; հայտարարությունը և կատարված է p=&y; վերագրումը,
ապա p-ն ցույց տալով հիշողությունում կառուցվածքային տիպի y փոփոխականի
տեղաբաշխման առաջին հասցեի վրա` նաև ՙտեղյակ՚ է, թե y-ը կազմող բաղադրիչ
դաշտերը միասին քանի± բայթ են կազմում (բերված օրինակի համաձայն` p-ն ցույց
կտա (2+20+2)=24 բայթ ներկայացնող դաշտի վրա, եթե ընդունենք, որ short տիպը 2
բայթ է զբաղեցնում):
Ցուցիչի միջոցով կառուցվածքի դաշտերին կարելի է դիմել -> նշանի օգնությամբ,
որտեղ մինուսի և մեծի նշանների միջև բացատանիշ չկա. օրինակ`
cout << p -> hamar;
hրամանով կարտածվի y կառուցվածքի hamar դաշտի թվային արժեքը: Այսպիսով,
y.hamar և p ->hamar արտահայտությունները համարժեք են:
Լուծենք հետևյալ խնդիրը: Տրված է կառուցվածքային 100 տարր պարունա-
կող x զանգված, որի տարրերը գրադարանում առկա գրքերի վերաբերյալ
հետևյալ տեղեկատվությունն են պարունակում.
ա) հեղինակի ազգանունը,
բ) գրքի վերնագիրը,
գ) էջերի քանակը,
դ) գինը:
Եթե որևէ գրքի էջերի քանակը տրված k ամբողջ թվից ավել է, անհրաժեշտ
է տվյալ գրքի գինը ֆունկցիայի միջոցով ավելացնել 2 անգամ:
160
#include <iostream.h>
const int n=100;
struct girq { char anun[20];
//1
char vern[20];
short ej;
short gin;
};
//2
void nor_gin(girq &);
//3
void main( )
{
short i,k; girq x[n];
for (i=0;i<n;i++)
{
cin >> x[i]⋅ anun;
cin >> x[i]⋅ vern;
cin >> x[i]⋅ ej;
cin >> x[i]⋅ gin;
}
cin >> k;
for (i=0;i<n;i++)
//4
{
gin;
//44
cout <<i <<”-rd grqi hin gin@ =” <<x[i]⋅
//5
if(x[i]⋅ ej>k) nor_gin(x[i]);
//6
cout <<”isk nor gin@=” <<x[i]⋅ gin;
}
}
void nor_gin(girq & kk)
//7
{ kk.gin* = 2;}
//8
Քանի որ nor_gin ֆունկցիան պետք է girq տիպի մեծության հետ աշխատի, ապա
անհրաժեշտ է girq կառուցվածքի հայտարարությունը տեղադրել ֆունկցիայի նախա-
տիպից առաջ (//3 տող): nor_ girq ֆունկցիայի նախատիպից երևում է, որ ֆունկցիան
որպես ֆորմալ պարամետր ստանում է girq տիպի փոփոխականի հղումը: Հիշենք, որ,
եթե պարամետրը փոխանցվում է արժեքով` ֆուկցիայում դրա պատճենն է ստեղծվում:
Այս դեպքում կառուցվածքի տարրը որպես արժեք փոխանցելիս պետք է պատճենվեին
դրա բոլոր բաղադրիչները, որը ցանկալի չէ: Մինչդեռ հղմամբ փոխանցելու դեպքում
այդ վտանգը չկա: Ծրագրի հիմնական մարմնում զանգվածի և k թվի ներմուծումից հե-
տո //4 տողով սկսվում է խնդրի լուծման գործընթացը: Այստեղ, եթե պարզվում է, որ i-րդ
գրքի էջերի քանակը մեծ է տրված k-ից, կանչ է կատարվում nor_ gin ֆունկցիային,
որին ուղարկվում է x զանգվածի girq տիպի կառուցվածք ներկայացնող i-րդ տարրը: Քա-
նի որ ֆունկցիայում ստեղծվում է փոխանցվող տարրի հղումը (երկրորդ անունը), ապա
մնում է գրքի հին գնի զբաղեցրած հասցեում գրել նոր գինը, որն արվում է //8 տողով:
Այսպիսով, ծրագրի //44 տողով, մինչև ֆունկցիային դիմելը, արտածվում է հին գի-
նը, իսկ //6 տողով` նորը:
161
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Կառուցվածքները որպես բաղադրիչ C++-ում կարող են նաև ֆունկցիա պա-
րունակել:
Կառուցվածքները ֆունկցիային ավտոմատ կերպով փոխանցվում են որպես
արժեք պարամետրեր:
Որպեսզի կառուցվածքը ֆունկցիային փոխանցելիս ժամանակի կորուստ չու-
նենաք` այն փոխանցեք հղմամբ:
Եթե p-ն ցուցիչ է մի կառուցվածքի վրա, որն ունի, օրինակ, a բաղադրիչը,
ապա p -> a և (*p). a արտահայտությունները համարժեք են, երկուսն էլ դի-
մում են կառուցվածքի a դաշտին, մինչդեռ *p.a-ն սխալ է, քանի որ . (կետ)
գործողությունն առավել բարձր կարգի գործողություն է, քան *-ը:
1. Տարբեր տիպերի բաղադրիչների համախմբություն ներկայացնող
մեծությունը ինչպե±ս են հայտարարում:
2. Ինչպե±ս կարելի է դիմել կառուցվածքի բաղկացուցիչ դաշտերին:
3. Ինչպե±ս են ցուցիչի միջոցով դիմում կառուցվածքի դաշտերին:
4. Կարո±ղ է կառուցվածքը հայտարարվել որպես լոկալ տիպ:
5. Կառուցվածքի տիպի փոփոխականը սովորաբար ինչպե±ս է փոխանցվում
ֆունկցիային:
6. Ժամանակի անհարկի կորուստ չունենալու համար ինչպե±ս պիտի կառուց-
վածքը փոխանցվի ֆունկցիային:
¢2.17 ԴԱՍԸ ՈՐՊԵՍ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔ ՏԻՊԻ ԸՆԴԼԱՅՆՈՒՄ
C++-ի ունեցած ամենակարևոր տարբերություններից մեկը C լեզվից այն է, որ
կառուցվածքային մեծություններն այստեղ ոչ միայն տվյալներ են ներառում, այլև
ֆունկցիաներ: Չէ± որ առօրյա կյանքում ցանկացած խնդիր լուծելիս ելնում են խնդրի
առանցք հանդիսացող օբյեկտի ոչ միայն քանակական տվյալներից, այլև դրա
ֆունկցիոնալ հնարավորություններից: Այս առումով քանակական տվյալներն ու
ֆունկցիոնալ հնարավորությունները մի ամբողջություն են կազմում և C++ լեզվում
հատուկ ձևով միավորվելով` նոր տիպ կազմում, որն անվանում են դաս: Դասը օբյեկ-
տային կողմնորոշմամբ լեզուների կարևորագույն գործիքն է: Դաս տիպին պատկա-
նող փոփոխականները, ի տարբերություն սովորական փոփոխականների, կոչվում են
օբյեկտներ:
Դասը օբյեկտը բնորոշող քանակական տվյալների ու հատկանշական
ֆունկցիաների միավորումն է մի միասնական կառուցվածքի մեջ:
162
Դասը հայտարարում են հետևյալ կերպ.
class դասի անուն
{ դասի քանակական տվյալներ և ֆունկցիոնալ բաղադրիչներ;
};
որտեղ դասի անունը ցանկացած իդենտիֆիկատոր է (այն սովորական փոփոխա-
կանների անվանումներից տարբերելու համար երբեմն սկսում են մեծատառ C տա-
ռով), իսկ դասի քանակական տվյալներն ու ֆունկցիոնալ բաղադրիչները` դասի
տարրերը: Քանակական տվյալները դասի օբյեկտը բնութագրող փոփոխականների
հայտարարություններն են կազմում, իսկ ֆունկցիոնալ բաղադրիչները` տվյալ օբյեկ-
տին բնորոշ հնարավոր ֆունկցիաները:
Օրինակ` եթե սահմանենք ուղղանկյունների դասը, ապա որպես քանակական
տվյալներ կարող են հանդիսանալ ուղղանկյան կողմերը, իսկ ֆունկցիոնալ բաղադրիչ-
ներ` ուղղանկյան մակերեսը, պարագիծն ու անկյունագիծը հաշվող ֆունկցիաները:
Դասի քանակական տվյալները հանդիսանում են դասի անդամները,
իսկ ֆունկցիաները` դասի մեթոդները:
Դաս սահմանելիս սովորաբար դասի անդամները խմբավորում են դասի, այսպես
կոչված, private, իսկ մեթոդները` public բաժնում: private և public բաժինների տարբե-
րությունն այն է, որ private-ի տակ հայտարարված մեծությունները դասից (դասի մե-
թոդներից) դուրս տեսանելի կամ, որ նույնն է, հասանելի չեն, իսկ public բաժնում նե-
րառվածը հնարավոր է տեսնել` կիրառել դասից դուրս տվյալ դասի տիպի կամ, որ
նույնն է, դասին պատկանող օբյեկտի միջոցով: Դասի սահմանման մեջ կարող են
իրար հաջորդող բազմաթիվ public և private բաժիններ ներառվել. սովորաբար այս
բաժիններից ցանկացածի տարածքն ավարտվում է, եթե հանդիպում է մյուս բաժինը
բնորոշող public կամ private առանցքային բառերից որևէ մեկը:
Դասի private բաժնում հայտարարված մեծություններն անվանում են փակ, իսկ
public բաժնում հայտարարվածները` բաց:
Դասի ցանկացած մեթոդից դասի մնացած մեթոդներն ու անդամները
հասանելի են` անկախ այն բանից, թե որ բաժնի (public, private) տակ
են դրանք ներառված:
Օրինակ` բնութագրենք ուղղանկյունների դասը հետևյալ կերպ.
class C_uxxankjun
{ private:
int a_koxm;
int b_koxm;
163
public:
int makeres( );
int paragic( );
~C_uxxankjun( )
C_uxxankjun( );
C_uxxankjun(int,int);
} ;
Ինչպես տեսնում եք, բերված օրինակում դասն ունի միայն մեկական private և pub-
lic բաժին: private բաժինը երկու փակ անդամ է պարունակում` ամբողջ տիպի a_koxm
և b_koxm փոփոխականները, որոնք նախատեսված են ուղղանկյան կողմերի չափերը
բնորոշելու համար: public բաժինը չորս մեթոդ է ներառում, որոնցից երկուսը` makeres( )
և paragic( ) ֆունկցիաները նախատեսված են համապատասխանաբար ուղղանկյան
մակերեսն ու պարագիծը հաշվելու համար, իսկ հաջորդ երեքը կրում են դասի
C_uxxankjun անվանումը և դասի համար հատուկ ֆունկցիաներ են հանդիսանում:
Կոնստրուկտոր
Կոնստրուկտորը դասի անվանումը կրող մեթոդ է: Եթե այն կա, ապա պարտա-
դիր կերպով պետք է հայտարարված լինի public բաժնում: Կոնստրուկտորը կարող է
պարամետրեր ստանալ, սակայն արժեք չի կարող վերադարձնել: Չնայած գիտենք,
որ արժեք չվերադարձնող ֆունկցիաները բնորոշվում են void տիպով` կոնստրուկտո-
րը ոչ մի ձևով, անգամ void-ով չի բնութագրվում: Ուղղանկյունների դասի բերված
սահմանման մեջ C_uxxankjun անվամբ երկու ֆունկցիաներ կան: Կոնստրուկտորի
ֆունկցիան կարելի է վերաբեռնավորել այնպես, ինչպես ցանկացած ֆունկցիա: Բեր-
ված օրինակում C_uxxankjun ֆունկցիան վերաբեռնավորված է` առաջին կոնստրուկ-
տորը ֆորմալ պարամետրերի դատարկ ցուցակ ունի, մինչդեռ երկրորդը int տիպի եր-
կու ֆորմալ պարամետրեր է պարունակում:
Ընդհանրապես կոնստրուկտորը հատուկ դեր ունի, դասին պատկանող ցանկա-
ցած օբյեկտ դրա միջոցով է ստեղծվում (կառուցվում կամ սկզբնարժեքավորվում):
Կոնստրուկտորի ֆունկցիայի կանչը ամեն անգամ տեղի է ունենում ավտոմատ, երբ
դասին պատկանող օբյեկտ է հայտարարվում: Դասին պատկանող օբյեկտ հայտա-
րարելու համար անհրաժեշտ է դասից դուրս տալ դասի անունը և օբյեկտը. օրինակ`
C_uxxankjun ob; արտահայտությամբ ob անունով C_uxxankjun դասի օբյեկտ հայտա-
րարվեց. ըստ այս հայտարարման` ավտոմատ կաշխատի C_uxxankjun ( ) դատարկ
պարամետրերով կոնստրուկտորը, իսկ C_uxxankjun obb(5,7); հայտարարման դեպ-
քում` պարամետրեր ընդունող C_uxxankjun (int,int) կոնստրուկտորը:
Եթե դասում կոնստրուկտոր չի հայտարարվում, լեզվի թարգմանիչը
ավտոմատ կերպով դատարկ պարամետրերով ու դատարկ մարմնով
կոնստրուկտոր է կցում դասին:
164
Եթե դասի օբյեկտը ստեղծելիս դինամիկ հիշողություն է կիրառվում, ապա իմաստ
ունի այդ հիշողությունն ազատել ամեն անգամ, երբ տվյալ օբյեկտը դառնում է ՙավե-
լորդ՚ կամ անտեսանելի (ինչպես, օրինակ` ֆունկցիայում հայտարարված օբյեկտը,
երբ ֆունկցիան ավարտում է աշխատանքը):
Դեստրուկտոր
Դասի դեստրուկտորը հատուկ ձևով կազմավորված ֆունկցիա է, որի աշխատան-
քի նպատակը օբյեկտի գրաված հիշողության ազատումն է: Այս ֆունկցիան աշխա-
տում է ավտոմատ ամեն անգամ, երբ դասին պատկանող օբյեկտը հայտնվում է տե-
սանելիության տիրույթից դուրս: Դեստրուկտորը ոչ միայն կոնստրուկտորի նման ար-
ժեք չի վերադարձնում, այլև ոչ մի պարամետր չի ընդունում: Այսպիսով, այն հնարա-
վոր չէ վերաբեռնավորել, միակն է կամ չկա: Դեստրուկտորի ֆունկցիան նույնպես
կրում է դասի անունը, բայց կոնստրուկտորից տարբերվելու համար սկսվում է ~ (տիլ-
դա) նշանով, օրինակ` ~C_uxxankjun( )-ը C_uxxankjun դասի դեստրուկտորի անվա-
նումն է: Դեստրուկտորի ֆունկցիան նույնպես տիպ չունենալով` նաև void բառով չի
կարող բնութագրվել:
Ասում են, որ կոնստրուկտորը կառուցում է օբյեկտը, իսկ դեստրուկտորը` քան-
դում կամ ոչնչացնում:
Դասը սահմանել նշանակում է C_uxxankjun դասի համար բերված օրինակի նմա-
նությամբ դասում տալ դրա մեթոդների նախատիպերը: Այս դեպքում դասն ամբող-
ջությամբ նկարագրելու համար պետք է դասից դուրս այդ մեթոդներն ամբողջությամբ
նկարագրել: Դասի յուրաքանչյուր մեթոդ դրսում (դասից դուրս) նկարագրելիս դասի
հետ կապ չունեցող ֆունկցիաներից տարբերելու համար պետք է նշել դասին դրա
պատկանելու փաստը` արդեն հայտնի :: պատկանելության գործողությամբ: Օրի-
նակ` C_uxxankjun դասի մակերեսը հաշվող ֆունկցիան դասից դուրս կարելի է նկա-
րագրել հետևյալ կերպ.
int C_uxxankjun:: makeres ( )
{return a_koxm * b_koxm ;}
Այստեղ, ինչպես նկատում եք, ֆունկցիայի int տիպը գրվել է վերնագրի սկզբում,
որին հաջորդել է C_uxxankjun դասին makeres-ի պատկանելու փաստի նշումը, ապա`
ֆունկցիայի մարմինը:
Ընդհանրապես դասի կոնստրուկտորը պետք է օբյեկտը ճիշտ կառուցի` անկախ
դրսից փոխանցվող արժեքներից: Կոնստրուկտորի ֆունկցիան գրելիս պետք է ուշա-
դիր լինել և այդ առումով միջոցներ ձեռնարկել: Այսպես, C_uxxankjun դասի պարա-
մետրերով կոնստրուկտորն այդ առումով առավել ՙխոցելի՚ է, քանի որ փոխանցված
որոշ (օրինակ` բացասական արժեքներով) պարամետրերի դեպքում ՙսխալ՚ կա-
ռուցված ուղղանկյուն կունենանք:
Գրենք ծրագիր, որն օգտագործելով վերը սահմանված C_uxxankjun դասը`
որոշի 7 ու 15 և ներմուծված a ու b կողմերով ուղղանկյունների մակերեսներն
ու պարագծերը:
165
#include <iostream.h>
class C_uxxankjun
{ private:
int a_koxm;
int b_koxm;
public:
C_uxxankjun ( );
C_uxxankjun (int,int);
~C_uxxankjun ( );
int makeres ( );
int paragic ( );
}
;
C_uxxankjun :: C_uxxankjun ( )
//0
{ a_koxm = 7;
b_koxm = 15;
}
C_uxxankjun :: C_uxxankjun (int a1, int b1)
//1
{ if (a1>0 && b1>0) {a_koxm = a1; b_koxm = b1;}
else { if (a1<=0){a_koxm=7; b_koxm=b1;}
if (b1<=0) {b_koxm=15; a_koxm=a1;}
}
}
C_uxxankjun :: ~C_uxxankjun( )
//2
{ cout
<< “ashxatec destruktor@” << endl; }
int C_uxxankjun :: makeres ( )
{ return a_koxm * b_koxm;}
int C_uxxankjun :: paragic ( )
{ return 2 * (a_koxm + b_koxm);}
void main ( )
{
int x,y;
cin >> x >> y;
C_uxxankjun ob(x,y);
//3
cout
<< “ ob uxxankjan makeres@= “ << ob⋅ makeres( ) << endl;//5
cout
<< “ ob uxxankjan paragic@ =“ << ob⋅ paragic ( ) << endl;//55
C_uxxankjun obb ;
//4
cout
<< “7 և 15 koxmerov obb uxxankjan makeres@= “ <<
166
obb.makeres( ) <<endl ;
//44
cout << “obb uxxankjan paragic@ = “ << obb⋅ paragic ( ) << endl; //45
C_uxxankjun ob1(-3,4) ;
//6
cout
<< “7 և 4 koxmerov ob1 uxxankjan makeres@ =“ <<
//66
ob1⋅ makeres ( ) << endl;
cout
<< “ob1 uxxankjan paragic@= “ << ob1⋅ paragic ( ) << endl; //67
}
Ինչպես նկատեցիք, դասի մեթոդներին դիմելիս (//5, //55, //44, //45, //66, //67 տո-
ղեր) օբյեկտի անվան (ob, obb, ob1) և կանչվող մեթոդի միջև դրվել է (.) գործողության
նշանը` ինչպես կառուցվածքների բաղադրիչներին դիմելիս: Ըստ //3-րդ տողի հայ-
տարարության` C_uxxankjun դասի ob օբյեկտ է ստեղծվել` x և y կողմերի համար ներ-
մուծված արժեքներով: Քանի որ օբյեկտը ստեղծելիս ob(x,y)-ի համաձայն կանչվել է
C_uxxankjun (int,int) նախատիպով կոնստրուկտորը, ապա կառուցվող ուղղանկյան
կողմերը կախված են x և y փոփոխականների համար ներմուծված արժեքներից` եթե
դրանք դրական են, ապա ըստ //1 կոնստրուկտորի կկառուցվի x, y կողմերով ուղ-
ղանկյուն, հակառակ դեպքում, եթե միայն x-ն է ոչ դրական` 7 ու y, իսկ միայն y-ի ոչ
դրական լինելու դեպքում` x ու 15 կողմերով ուղղանկյուն կկառուցվի:
//4 տողում կառուցվող ուղղանկյան համար կկանչվի առանց պարամետրերի //0
կոնստրուկտորը, որը կողմերի արժեքները կսահմանի 7 և 15:
//6 տողում ևս մեկ օբյեկտ է կառուցվել` այս անգամ նորից կանչվել է //1 պարա-
մետրերով կոնստրուկտորը. քանի որ որպես a_koxm ուղարկվել է -3 բացասական թի-
վը, ապա կոնստրուկտորը սխալն ուղղելով` a_koxm-ի համար կսահմանի 7 արժեք,
իսկ b_koxm-ը կընդունի 4 արժեք:
Ծրագրի աշխատանքից հետո էկրանին, բացի արտածված մակերեսների և պա-
րագծերի արժեքներից, կտեսնենք 3 անգամ իրար հաջորդող “ashxatec destruktor@”
հաղորդագրությունը. սա բացատրվում է այն բանով, որ ստեղծված C_uxxankjun դա-
սի երեք` ob, obb և ob1 օբյեկտները ծրագրի ավարտին այլևս դուրս մնալով տեսանե-
լիությունից` պետք է ոչնչացվեն. այդ նպատակով նախ պետք է ազատվեն այդ օբ-
յեկտների կողմից զբաղեցված հիշողության տիրույթները: Այսպիսով, յուրաքանչյուր
օբյեկտի համար ավտոմատ կանչվել և աշխատել է դեստրուկտորի ֆունկցիան: Ընդ
որում` ծրագրի կատարման ընթացքում ինչ հաջորդականությամբ որ օբյեկտները
ստեղծվում են` դրան հակառակ հաջորդականությամբ էլ ոչնչանում են: Այսպիսով,
նախ կկանչվի վերջում ստեղծված ob1-ի, ապա obb-ի, իսկ վերջում` առաջինը ստեղծ-
ված ob օբյեկտի դեստրուկտորը:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Դասի անդամները հայտարարելիս դրանք չի կարելի սկզբնարժեքավորել:
Դասի մեթոդները տեսանելի են միմյանց համար և մեկը մյուսին կանչելու հա-
մար օբյեկտի անհրաժեշտություն չունեն:
Դասի մեթոդներն ու անդամները դասից դուրս անտեսանելի են, եթե դասին
պատկանող օբյեկտ չկա:
167
Դասին պատկանող օբյեկտի առկայության դեպքում դրա միջոցով կարելի է
դիմել միայն դասի public բաժնում ներառված ինֆորմացիային:
Դաս և կառուցվածք հասկացությունները հիմնականում համարժեք են` մի
տարբերությամբ, որ, եթե դասի հայտարարության մեջ բաժնի անունը բաց
թողնվի, ապա հայտարարված տվյալները կհամարվեն փակ` private, իսկ կա-
ռուցվածքի մեջ դա այդպես չէ (public է):
Դասի դեստրուկտորն ազատելով հիշողությունն օբյեկտի զբաղեցրած տա-
րածքից` օբյեկտը չի ոչնչացնում:
1. Ի±նչ է դասը և ինչպե±ս են այն հայտարարում:
2. Ի±նչն են անվանում` ա) դասի անդամ, բ) դասի մեթոդ:
3. Private բաժնում հիմնականում դասի ո±ր բաղադրիչներն են տեղ
գտնում:
4. Public բաժնում հիմնականում դասի ո±ր բաղադրիչներն են գրվում:
5. Ո±րն է դասի կոնստրուկտորի դերը:
6. Ի±նչ է դեստրուկտորը, ինչի± համար է այն կիրառվում:
7. Կարելի± է գերբեռնել կոնստրուկտորի ֆունկցիան, իսկ դեստրուկտորի±նը:
8. Ի±նչ հաջորդականությամբ են աշխատում դեստրուկտորները:
¢2.18 ԺԱՌԱՆԳՈՒՄ
Ընդհանրապես բնության մեջ էվոլյուցիան հնարավոր է դառնում ժառանգման
շնորհիվ, երբ նոր սերունդը, ժառանգելով իրեն ստեղծած սերնդի ձեռքբերումները,
եղածին ավելացնում է սեփականը: Այսպիսով, էվոլյուցիայի վերջին օղակում հայտ-
նված սերունդը` հենվելով նախնիների ձեռքբերումների վրա, դառնում է տվյալ շղթա-
յի ՙամենահարուստ՚ ներկայացուցիչը:
Ծրագրավորման ասպարեզում այս առումով դասը որակական նոր, հզոր միջոց
ձեռք բերեց` ժառանգման մեխանիզմի մշակմամբ:
Ասում են, որ B դասը ժառանգվել է A դասից, եթե նկարագրվել է հետևյալ 3 հնա-
րավոր եղանակներից որևէ մեկով`
ա) class B: public A {
};
բ) class B: protected A {
};
գ) class B: private A {
};
Այս գործընթացում A դասը համարում են հենքային` բազային դաս, իսկ B-ն` ժա-
ռանգ կամ ածանցված դաս:
168
Ժառանգման ա) եղանակը համարում են բաց, բ) եղանակը` պաշտպանված, իսկ
գ)-ն` փակ ժառանգում:
Մենք առավել մոտիկից կծանոթանանք առաջին` ժառանգման բաց եղանակին:
Ժառանգման բաց եղանակի դեպքում ասում են, որ ածանցված դասի օբյեկտը
միաժամանակ հանդիսանում է նաև այն ծնող բազային դասի օբյեկտ, մինչդեռ հա-
կառակը ճիշտ չէ` բազային դասի օբյեկտն իրենից ծնված ժառանգ դասի օբյեկտը չի
հանդիսանում: Ժառանգման բաց եղանակի դեպքում ժառանգ դասի օբյեկտի միջո-
ցով, բացի սեփական դասի բաց մեթոդներից, հասանելի են դառնում նաև բազային
դասի բաց (public) միջոցները: Բազային դասի protected բաժնում հայտարարված մի-
ջոցները հասանելի են թե° տվյալ դասի, և թե° ժառանգ դասի մեթոդների համար: Մինչ-
դեռ ՙդրսից՚, նույնիսկ բազային կամ ժառանգ դասի օբյեկտների միջոցով, protected
բաժինը մնում է անհասանելի` ինչպես private բաժինը:
Այսպիսով, protected բաժնի իմաստը միայն նրանումն է, որ դրա տակ ներառվածը
հասանելի դառնա ժառանգ դասի մեթոդների համար, սակայն private-ի նման դրսից
մնալ անհասանելի:
Ժառանգման մեխանիզն այնպիսին է, որ ժառանգ դասի օբյեկտը նախ և առաջ
օժտված է բազային դասի հնարավոր միջոցներով, ապա նաև սեփական դասի ընձե-
ռած հնարավորություններով:
Ժառանգ դասի օբյեկտի ստեղծման համար նախ աշխատում են բազային, ապա
ժառանգ դասի կոնստրուկտորները, որոնցից յուրաքանչյուրն օբյեկտի իր մասն է կա-
ռուցում (սա տրամաբանական է. եթե ծնողը գոյություն չունենա` ՙչի ծնվի՚ զավակը):
Իսկ ժառանգ դասի օբյեկտի ոչնչացման գործընթացն իրականացվում է ճիշտ հակա-
ռակ ձևով` նախ ոչնչանում է օբյեկտի ժառանգ դասին պատկանող մասը, ապա` բա-
զայինի մասը: Այսպիսով, ժառանգ դասի օբյեկտի ոչնչացման համար նախ կանչվում
է ժառանգ դասի, ապա բազային դասի դեստրուկտորը:
Շարունակելով ուղղանկյունների դասի արդեն ծանոթ օրինակը` այդ դասից ժա-
ռանգման միջոցով ստեղծենք քառակուսիների դաս:
#include <iostream.h>
class C_uxxankjun
{ protected : int a_koxm;
int b_koxm;
public : C_uxxankjun ( ) { a_koxm = 5; b_koxm = 10;}
C_uxxankjun (int a1, int b1)
{
if (a1>0 && b1>0) { a_koxm = a1; b_koxm = b1;}
else { if (a1<=0) {a_koxm = 7; b_koxm=b1;}
if (b1<=0) {b_koxm = 14; a_koxm=a1;}
}
}
int makeres ( ) { return a_koxm * b_koxm;}
int paragic ( ) { return 2 * (a_koxm + b_koxm);}
~C_uxxankjun ( ) { cout << “Sa bazayini destructorn e” << endl;}
};
169
class C_qarakusi : public C_uxxankjun
//0
{ private : char c;
public: ~C_qarakusi ( ) { cout
<< “Sa jarangi destructorn e” << endl;}
C_qarakusi (int, char);
C_qarakusi ( );
void nkarel ( ) ;
} ;
C_qarakusi :: C_qarakusi (int k, char s) : C_uxxankjun (k,k)
{c=s ;}
C_qarakusi :: C_qarakusi ( ):
C_uxxankjun (5,5)
{c=’*’ ;}
void C_qarakusi :: nkarel ( )
{ int i,j
;
for (i=1; i<=a_koxm; i++)
{ for (j=1; j<=b_koxm; j++)
cout
<< c;
cout
<< endl;
}
}
void main ( )
{ int x,y; cin >> x >> y;
C_uxxankjun ob(x,y) ;
//1
cout
<< ob⋅ makeres ( ) << endl;
cout
<< ob⋅ paragic ( ) << endl;
C_uxxankjun obb;
//2
cout
//3
<< obb⋅ makeres ( ) << endl;
C_qarakusi O(8,’_’);
//4
cout
//5
<< O⋅ makeres ( ) << endl;
cout
//6
<< O⋅ paragic ( ) << endl;
O.nkarel ( );
//7
C_qarakusi Օ1;
//8
cout <<O1⋅ makeres ( ) << endl;
cout
<< O1⋅ paragic ( ) << endl;
//9
O1⋅ nkarel ( );
}
Այժմ ուսումնասիրենք գրվածը:
Նախ և առաջ նկատենք, որ C_uxxankjun
դասի private
անդամներն այժմ հայտա-
րարվել են որպես պաշտպանված` protected: Պատճառն այն է, որ ժառանգ
C_qarakusi դասում nkarel( ) մեթոդը պետք է հնարավորություն ունենա ՙտեսնելու՚ իր
համար բազային հանդիսացող դասի անդամներին, մինչդեռ private բաժինը ժառանգ
դասի համար մնում է փակ, անմատչելի: Քանի որ բազային դասում կիրառված ուրիշ
170
նոր տարրեր չկան (բացի նրանից, որ դասի մեթոդները ամբողջապես նկարագրվել են
հենց դասի մարմնում), անցնենք C_qarakusi դասի ուսումնասիրմանը:
Նախ //0 տողում բերված
class C_qarakusi : public C_uxxankjun
հայտարարմամբ փաստվում է, որ C_qarakusi դասը C_uxxankjun դասից ծնվել է բաց
(public) ժառանգմամբ: C_qarakusi դասը, բացի երկու կոնստրուկտորներից, պարու-
նակում է նաև մեկ այլ մեթոդ` քառակուսի նկարելու համար նախատեսված
void nkarel ( ) ֆունկցիան, որը էկրանին քառակուսի է նկարում` որպես միջոց օգտա-
գործելով սեփական դասի միակ փակ անդամի` c-ի արժեքը:
Անսովոր տեսք ունեն C_qarakusi դասի կոնստրուկտորները. նախ պարամետրով
C_qarakusi
(int k, char s) կոնստրուկտորի վերնագիրն իրեն հաջորդող
երկու
կետից ( : ) հետո կանչել է C_uxxankjun դասի պարամետրով կոնստրուկտորին`
a_koxm և b_koxm պարամետրերին փոխանցելով քառակուսու միակ կողմի` k-ի արժե-
քը. իսկապես, այս դեպքում ուղղանկյունների դասում ժառանգ դասի մասը ճիշտ
կկառուցվի` որպես հավասարակողմ ուղղանկյունի, այսինքն` քառակուսի: Այնու-
հետև կոնստրուկտորի իրագործվող մարմնում ներառված միակ հրամանն արժեքա-
վորում է սեփական դասի c փակ անդամը: Եթե ժառանգ դասի կոնստրուկտորն այս
ձևով (բացահայտ) չկանչեր բազային դասի համապատասխան կոնստրուկտորին,
ապա մեքենան ավտոմատ կկանչեր բազային դասի առանց պարամետրերի կոնս-
տրուկտորին (իսկ սա կկառուցեր 5 և 10 կողմերով ուղղանկյունի և ոչ թե քառակուսի):
C_qarakusi դասի առանց պարամետրերի կոնստրուկտորն իր հերթին նույնպես
կանչում է բազային դասի պարամետրերով կոնստրուկտորին` նորից թույլ չտալով
ՙսխալ՚ օբյեկտ` ուղղանկյունի կառուցելու, իսկ սեփական c փակ անդամին էլ տա-
լիս է ‘*’ արժեքը:
main ( )-ում //1 տողում ներմուծված x և y կողմերով ուղղանկյունի է կառուցվել.
դրանում համոզվելու համար հերիք է վերլուծել makeres ( ) և paragic ( ) ֆունկցիանե-
րի վերադարձրած արժեքները: Այսինքն` անկախ այն բանից, որ C_uxxankjun դասից
այլ դաս է ժառանգվել, այն մնում է ինքնուրույն, անկախ դաս, և դրա օբյեկտի համար
ոչինչ չի փոխվել:
//2 տողում նորից մեկ այլ ուղղանկյունի է ստեղծվել` այս անգամ դասի առանց
պարամետրերի կոնստրուկտորի օգնությամբ (5 և 10 կողմերով). սրանում կհամոզ-
վեք` էկրանին տեսնելով ստեղծված ուղղանկյան մակերեսի արժեքը (50):
//4-րդ տողում ստեղծվել է 8-ին հավասար կողմով քառակուսի, որի ստեղծման
նպատակով C_qarakusi դասի պարամետրով կոնստրուկտորը կանչելով C_uxxankjun
դասի պարամետրով կոնստրուկտորին` դրան է փոխանցում 8 թիվը որպես թե° a_koxm
և թե° որպես b_koxm, բացի դրանից, սեփական դասի private անդամին` c-ին էլ
փոխանցում է ընդգծման _ նշանը: //5 և //6 տողերում արտածվածը ցույց կտա, որ քա-
ռակուսին ճիշտ է կառուցվել, և //7-ում nkarel ( ) ֆունկցիայի կանչի արդյունքում
նկարվածը 8x8 կողմերով քառակուսի կներկայացնի:
//8 տողում C_qarakusi դասի O1 օբյեկտը ստեղծվում է առանց պարամետրի
կոնստրուկտորի միջոցով (5 կողմով), այնպես որ nkarel( ) ֆունկցիայի միջոցով էկրա-
նին *-ների օգնությամբ 5x5 կողմերով քառակուսի կնկարվի:
171
Ծրագրի աշխատանքի ավարտին նախ կոչնչանա ծրագրի վերջում ստեղծված O1
օբյեկտը, որի համար կաշխատեն C_qarakusi դասի, ապա բազային դասի դեստրուկ-
տորները, այնուհետև O օբյեկտի ոչնչացման համար նորից նույն հաջորդականու-
թյամբ նույն դեստրուկտորները, իսկ վերջում obb-ի և ob-ի համար C_uxxankjun դասի
դեստրուկտորը` մեկական անգամ:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Միևնույն դասից կարող են բազմաթիվ դասեր ժառանգվել:
Դասը կարող է տարբեր բազային դասերից ժառանգվել տարբեր ձևերով:
Ժառանգ դասն իր հերթին կարող է բազային հանդիսանալ այլ դասերի հա-
մար:
1. C++-ում ժառանգման քանի± եղանակ կա. ինչպե±ս են հայտարա-
րում բաց եղանակը:
2.
Բաց ժառանգման դեպքում բազային դասի օբյեկտը հանդիսանո±ւմ
է արդյոք ածանցված դասի օբյեկտ:
3. Ժառանգ դասի օբյեկտի միջոցով կարելի է դիմել`
ա) միայն սեփական դասի բաց մեթոդներին,
բ) բազային դասի public և protected մեթոդներին ու անդամներին,
գ) բազային դասի բաց մեթոդներին ու սեփական դասի փակ անդամնե-
րին,
դ) բազային և սեփական դասի բաց մեթոդներին ու անդամներին,
ե) բազային դասի փակ անդամներին:
Ընտրեք ճիշտ տարբերակը:
4. Ո±րն է protected բաժնի իմաստը:
5. Ժառանգ դասի օբյեկտ ստեղծելիս ո±ր կոնստրուկտորներն են աշխատում և
ի՞նչ հաջորդականությամբ:
6. Ժառանգ դասի օբյեկտը ոչնչացվելիս ո±ր դեստրուկտորներն են աշխատում
և ի՞նչ հաջորդականությամբ:
172
¢2.19 ՎԻՐՏՈՒԱԼ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐ:
ԲԱԶՄԱՁԵՎՈՒԹՅՈՒՆ (ՊՈԼԻՄՈՐՖԻԶՄ)
Եթե ուղղանկյունների դասի նկարագրման մեջ բացի մակերես և պարագիծ հաշ-
վող ֆունկցիաներից մտցնենք նաև ուղղանկյուն նկարող ֆունկցիա և դրան տանք
նույն void nkarel( ) վերնագիրը, ապա ժառանգ C_qarakusi դասի որևէ, օրինակ, O1
օբյեկտի միջոցով Օ1.nkarel( ) ֆունկցիայի կանչի արդյունքում կաշխատի C_qarakusi
դասի void nkarel( ) ֆունկցիան, իսկ O1.C_uxxankjun :: nkarel ( ); կանչի արդյունքում
կաշխատի ուղղանկյունների դասի nkarel( ) մեթոդը:
Ենթադրենք, այս պարագայում (երբ ուղղանկյունների դասում ևս ունենք nkarel( )
անվամբ ֆունկցիա) կատարել ենք հետևյալ հայտարարությունները.
C_uxxankjun ob, *p;
C_qarakusi obb;
Բազային հանդիսացող C_uxxankjun դասի ցուցիչի միջոցով կարող ենք ցույց տալ
թե° սեփական դասի և թե° ժառանգված դասի օբյեկտների վրա: Եվ եթե կատարում
ենք p=&ob; վերագրումը (այսպիսով, բազային դասի ցուցիչի միջոցով ցույց տալով
բազային դասի օբյեկտի վրա), ապա p ->nkarel( ); կանչի արդյունքում աշխատում է
բազային դասի nkarel ( )-ը: Ընդ որում` p=&obb; վերագրումից հետո (երբ բազային
դասի ցուցիչով ցույց
են տալիս ժառանգ դասի օբյեկտի վրա) կատարված
p ->nkarel( ); կանչի արդյունքում նույնպես կաշխատի ուղղանկյունների (բազային)
դասի nkarel( )-ը:
Այժմ փոխենք իրավիճակը. ենթադրենք, ուղղանկյունների դասի nkarel( ) մեթոդը
հայտարարված է virtual void nkarel( ); վերնագրով, այլ խոսքով, որպես, այսպես կոչ-
ված, վիրտուալ ֆունկցիա:
Վիրտուալ ֆունկցիան դասի մեթոդ է, որն այնուհետև
վերահայտարարվում է ժառանգ դասերում` կրկին հանդես գալով
որպես վիրտուալ:
Այս դեպքում, եթե բազային դասի ցուցիչի միջոցով ցույց տրվի ժառանգ դասի օբյեկ-
տի վրա` p=&obb; և կատարվի p ->nkarel( ); կանչը, ապա կաշխատի հենց ժառանգ
դասում հայտարարված մեթոդը, իսկ p=&ob; վերագրումից հետո (ob-ն բազայինի օբ-
յեկտ է) այդ նույն p ->nkarel( ); կանչով էլ կաշխատի բազային դասի համանուն մե-
թոդը: Այսպիսով, ստացվում է, որ միևնույն p ->nkarel( ); կանչի դեպքում, կախված
այն բանից, թե p-ն ո±ր դասի օբյեկտն է ցույց տալիս, աշխատում են տարբեր ֆունկ-
ցիաներ: Այս երևույթը կոչվում է բազմաձևություն կամ պոլիմորֆիզմ:
173
Ժառանգման միջոցով կապված դասերի օբյեկտների համար
վիրտուալ ֆունկցիայի շնորհիվ ստեղծվող այն հնարավորությունը,
որը թույլատրում է բազային դասի ցուցիչի միջոցով միևնույն
վիրտուալ ֆունկցիայի կանչով տարբեր մեթոդներ իրականացնել,
անվանում են բազմաձևություն կամ պոլիմորֆիզմ:
Այսպիսով, եթե բազային դասի ցուցիչը ցույց է տալիս ժառանգ դասի օբյեկտի
վրա, և այդ ցուցիչի միջոցով վիրտուալ ֆունկցիայի կանչ է կատարվում, ապա կանչ-
վում է տվյալ ժառանգ դասում վիրտուալին համանուն ֆունկցիան:
Երբ ցուցիչը ծրագրի կատարման փուլում է ՙընտրում՚ կանչվող
մեթոդին, ապա այդպիսի գործընթացն անվանում են դինամիկ
կապակցում, ի տարբերություն ստատիկ կապակցման, որը տեղի է
ունենում ծրագրի թարգմանման փուլում:
Ժառանգ դասում բազային դասի վիրտուալ ֆունկցիային համանուն ֆունկցիայի
առկայությունը կարող է թվալ, թե նման է ֆունկցիաների վերաբեռնավորման գործըն-
թացին, սակայն բոլորովին այդպես չէ` վիրտուալ ֆունկցիային համանուն մյուս
ֆունկցիաները ժառանգ դասերում պետք է ունենան բացարձակ ամեն ինչում հա-
մընկնող նույն վերնագիրը: Եթե ժառանգ դասում վիրտուալին համանուն ֆունկցիան
այլ վերնագիր ունենա, ապա այս ֆունկցիայի նկատմամբ բազմաձևության հատկու-
թյունը չի գործի, քանի որ այս դեպքում արդեն գործ կունենանք ֆունկցիայի պարզ
վերաբեռնավորման հետ:
Բազմաձևության գործընթացին ծանոթանանք հետևյալ խնդրի միջոցով. սահմա-
նել բազային դաս, որի միակ վիրտուալ մեթոդը վերադարձնում է double տի-
պի a և b պարամետրերի գումարը, որտեղ a-ն և b-ն այդ դասի protected
(պաշտպանված) անդամներն են: Այդ դասից ժառանգված առաջին դասում
բազայինում հայտարարված վիրտուալին համանուն ֆունկցիան վերադարձ-
նում է a-ի և b-ի արտադրյալը, իսկ երկրորդ ժառանգ դասում վիրտուալին հա-
մանուն ֆունկցիան վերադարձնում է a-ի և b-ի տարբերությունը: Տրված x և y
double տիպի պարամետրերի համար հաշվել x+y, x*y և x-y արտահայտու-
թյունների արժեքները` օգտվելով բազային դասի ցուցիչից:
Բերենք խնդիրը լուծող ծրագիրը.
#include <iostream.h>
class C_Baz{
//1
protected:
double a;
174
double b;
public: C_Baz(double a1, double b1)
{a=a1; b=b1;}
~C_Baz( ) {cout << “Sa C_Baz-i destructorn e” << endl;}
virtual double f( ) {return a+b;}
//0
};
//2
class jarang1: public C_Baz{
//3
public: jarang1(double k1, double k2):C_Baz(k1,k2){ }
~jarang1( ) {cout
<< “Sa jarang1-i destructorn e”;}
double f( ) {return a*b ;}
//00
};
//4
class jarang2: public C_Baz{
//5
public: jarang2(double m1, double m2):C_Baz(m1,m2) { }
~jarang2( ) {cout
<< “Sa jarang2-i destructorn e” << endl;
double f( ) {return a-b ;}
//000
};
//6
void main( )
{ double x; y;
cin >> x >> y;
C_Baz ob1(x,y) , *p;
//11
p=&ob1;
cout
<< p->f( );
//a+b
jarang1 ob2(x,y);
p=&ob2;
cout
<< p->f( );
//a*b
jarang2 ob3(x,y);
p=&ob3 ;
cout
<< p->f( );
//a-b
}
Ուսումնասիրենք գրված ծրագիրը: Ծրագրի //1-ից //2-րդ տողերում նկարագրված
է
բազային C_Baz դասը, որը, բացի կոնստրուկտորի (C_Baz) և դեստրուկտորի
(~C_Baz) ֆունկցիաներից, պարունակում է նաև վիրտուալ հայտարարված virtual
double f( ) ֆունկցիան: Սա վերադարձնում է a+b-ի արժեքը, որտեղ a-ն և b-ն դասի
պաշտպանված անդամներ են: Այնուհետև //3-ից //4-րդ տողերում հայտարարվել է
C_Baz-ից ժառանգված jarang1 դասը, որը, կոնստրուկտորից բացի, պարունակում է
վիրտուալին համանուն ֆունկցիա: Այն վերադարձնում է a*b-ի արժեքը (//00):
Ծրագրի //5-ից //6-րդ տողերում հայտարարվել է C_Baz-ից ժառանգված 2-րդ դա-
սը` jarang2-ը, որտեղ վիրտուալին համանուն ֆունկցիան վերադարձնում է a-b-ի ար-
ժեքը (//000):
Այժմ հետևենք main( )-ի աշխատանքին:
//11 տողում ստեղծվել է բազային դասի ob1 օբյեկտը, ինչպես նաև հայտարարվել
է բազային դասի տիպի *p ցուցիչը: Այնուհետև p ցուցիչը ստացել է բազային դասի
ob1 օբյեկտի հասցեն, և այդ պատճառով //a+b տողում p ->f( ) կանչով կիրագործվի
175
C_Baz-ի վիրտուալ f( )ֆունկցիան, որը վերադարձնում է a+b-ի, վերջին հաշվով`
x+y-ի արժեքը: Այնուհետև ստեղծվել է jarang1 դասի ob2 օբյեկտը և p = &ob2; վե-
րագրմամբ բազային դասի տիպի p ցուցիչը ստացել է ob2-ի հասցեն: Այժմ միևնույն
p->f( ) կանչով կաշխատի jarang1-ում վիրտուալին համանուն f( )-ը, որը կվերադարձ-
նի պահանջվող a*b-ի արժեքը: Վերջում ստեղծվում է jarang2 դասի ob3 օբյեկտը և
p=&ob3; վերագրմանն հաջորդող p ->f( ) կանչով իրագործվում է 2-րդ ժառանգ դա-
սի f( ) մեթոդը, որը հաշվում է a - b-ի արժեքը:
Այսպիսով, բազմաձևության շնորհիվ միևնույն p ->f( ) կանչով տարբեր դասերում
հայտարարված ֆունկցիաներ կիրագործվեն:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Եթե ֆունկցիան որևէ դասում հայտարարվել է որպես վիրտուալ, ապա այդ
դասից ժառանգված դասերում այն մնում է վիրտուալ:
Եթե ժառանգ դասում վիրտուալ ֆունկցիան չի վերահայտարարվում, ապա
այդ դասը բազայինից ժառանգում է վիրտուալ ֆունկցիայի նկարագրությու-
նը:
Եթե բազային դասում հայտարարված վիրտուալ ֆունկցիայի մարմինը փո-
խարինվում է =0 արտահայտությամբ (օրինակ` virtual void f( )=0 ), ապա այդ-
պիսի բազային դասն անվանում են աբստրակտ դաս, իսկ ֆունկցիան` մա-
քուր վիրտուալ ֆունկցիա:
Վիրտուալ ֆունկցիան կարող է կանչվել այնպես, ինչպես դասի ցանկացած
այլ մեթոդ` առանց ցուցիչի, դասի օբյեկտի միջոցով:
Դեստրուկտորի ֆունկցիան կարող է լինել վիրտուալ, իսկ կոնստրուկտորի-
նը` ոչ:
1. Ինչպե±ս են հայտարարում վիրտուալ ֆունկցիան:
2. Ի±նչն են անվանում բազմաձևություն:
3. Ի±նչ ֆունկցիա է իրագործվում, եթե բազային դասի ցուցիչը պարու-
նակում է ժառանգ դասի օբյեկտի հասցեն և կանչ է կատարվում բա-
զայինում հայտարարված վիրտուալ ֆունկցիային:
4. Ո±րն են անվանում դինամիկ կապակցում:
176
¢2.20 ԲԱՐԵԿԱՄ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐ: ԲԱՐԵԿԱՄ ԴԱՍԵՐ
Ինչպես գիտենք, բացի դասի մեթոդներից` դասից դուրս որևէ միջոց չկա, որը թույ-
լատրի օգտվել դասի փակ (private) և պաշտպանված (protected) անդամներից: Դասե-
րի ժառանգման գործընթացին ծանոթանալուց հետո կարելի է փաստել, որ ժառանգ
դասից հնարավորություն կա դիմել նաև protected, բայց ոչ private բաժնին: Սակայն
երբեմն անհրաժեշտ է լինում դասի փակ և պաշտպանված անդամներին դիմելու այն-
պիսի ֆունկցիայից, որը դասի անդամ չի հանդիսանում: Նման հնարավորություն ըն-
ձեռում է դասի անդամ չհանդիսացող, այսպես կոչված, բարեկամ ֆունկցիան:
Բարեկամ ֆունկցիաները նկարագրվում են այնպես, ինչպես սովորական ֆունկ-
ցիաները: Որպեսզի նման ֆունկցիան ՙթույլտվություն՚ ունենա դասի ոչ public մի-
ջոցներից օգտվելու, դասի սահմանման մեջ պետք է հատուկ ձևով նշվի, որ այդ
ֆունկցիան դասին բարեկամ է հանդիսանում: Դրա համար դասի private, protected
կամ public բաժիններից որևէ մեկում պետք է տալ այդ ֆունկցիայի նախատիպը` այն
սկսելով friend առանցքային բառով, օրինակ`
friend void ff( );
Դասին անդամ հանդիսացող ֆունկցիաները կանչի պահին ավտոմատ ստանում
են այն օբյեկտի հասցեն, որի համար աշխատելու են. բարեկամ ֆունկցիան դասի
անդամ չլինելով` այդպիսի հնարավորությամբ օժտված չէ և այդ պատճառով պետք
է տվյալ դասի օբյեկտն ունենա:
Բարեկամ ֆունկցիան կարող է միաժամանակ մի քանի դասերի
համար բարեկամ հանդիսանալ:
Բարեկամ ֆունկցիայի աշխատանքին ծանոթանանք` գրելով հետևյալ խնդրի
լուծման ծրագիրը. տրված է կառուցվածք հետևյալ դաշտերով` աշակերտի
ա) անունը,
բ) ազգանունը,
գ) բոլոր քննությունների միջին գնահատականը:
Սահմանել դաս, որի փակ անդամները տրված կառուցվածքի տիպի 30
տարր պարունակող զանգվածի ցուցիչն է և զանգվածի տարրերի քանակը:
Դասն ունի մեթոդ, որը վերադարձնում է բոլոր աշակերտների միջին գնահա-
տականը: Դասին բարեկամ ֆունկցիայի միջոցով արտածել այն աշակերտների
անուններն ու ազգանունները, ովքեր այդ միջինից բարձր նիշ են վաստակել:
#include <iostream.h>
struct ashakert {
//1
char anun[10];
char azganun[15];
double nish;
};
177
class C_dasaran { private:
ashakert *p;
int n;
friend void f(const C_dasaran &, double);
//2
public:
C_dasaran(ashakert *p1, int n1) {p=p1; n=n1;}
~C_dasaran ( ) { }
double migin( )
{
int i; double s=0;
for (i=0; i<n; i++) s+=p[i]⋅ nish;
return s/n;
}
};
void f(const C_dasaran &ob, double mm)
//3
{ int i;
//4
for (i=0; i<ob⋅ n; i++) if (ob⋅ p[i]⋅ nish >mm)
cout
<< ob⋅ p[i].anun << “ “ << ob⋅ p[i]⋅ azganun << endl;
}
void main( )
{ int i, n; ashakert x[30];
do {cin >> n;} while (n<1 || n>30);
for (i=0; i<n; i++)
//5
{ cout
<< “nermuceq” << i << “-rd ashakerti anun@”;
cin >> x[i]⋅ anun;
cout
<< “nermuceq” << i << “-rd ashakerti azganun@”;
cin >> x[i]⋅ azganun;
cout << “nermuceq” << i << “-rd ashakerti bolor
qnnutyunneri migin nish@”;
cin >> x[i]⋅ nish;
}
//6
C_dasaran obb(x,n); double m=obb⋅ migin( );
cout
<< “dasaranum miginic barcr en stacel hetevyal
ashakertner@” << endl;
f(obb,m);
//7
}
Այժմ ուսումնասիրենք բերված ծրագիրը: Նախ //1 տողից տեղադրվել է ashakert
կառուցվածքի հայտարարությունը, որին հաջորդել է C_dasaran դասի նկարագրու-
թյունը: Դասի private բաժնում, բացի խնդրում պահանջվող մեծություններից, տրվել
է նաև դասին f ֆունկցիայի բարեկամ լինելը փաստող հայտարարությունը (//2)`
հետևյալ կերպ`
friend void f(const C_dasaran &, double);
սա նշանակում է, որ դասին բարեկամ է ընդունվում void տիպի f ֆունկցիան, որին որ-
պես պարամետր պետք է փոխանցվեն C_dasaran դասի օբյեկտի հղումն ու իրական
178
տիպի պարամետր: const առանցքային բառն այստեղ ցույց է տալիս, որ ֆունկցիա-
յին իրավունք չի վերապահվում օբյեկտը փոփոխելու (այդ վտանգը կա, քանի որ
ֆունկցիային փոխանցվում է օբյեկտի հղումը): Քանի որ f-ը չի հանդիսանում դասի
մեթոդ, ապա այն նկարագրվում է դասից դուրս, այնպես, ինչպես դասից անկախ
ցանկացած այլ ֆունկցիա (//3): f-ը, որպես C_dasaran դասին բարեկամ ֆունկցիա,
ստանալով այդ դասի ob օբյեկտը, իրավունք ունի ոչ միայն դրա բաց մեթոդներին դի-
մելու,
այլև` փակ անդամներին: Դրանից ելնելով, օգտվելով փակ անդամներից
(ob.n, ob.p[i]), փնտրվել ու արտածվել են mm-ից բարձր նիշ ստացողների անուններն
ու ազգանունները: main( )-ում C_dasaran-ին պատկանող օբյեկտ ստեղծելու նպա-
տակով նախ ներմուծվել են մինչև 30 հոգի պարունակող դասարանի աշակերտների
տվյալները (//5), ապա ստեղծվել է դասի obb օբյեկտ (//6), որի օգնությամբ հաշվարկ-
վել է դասարանի միջին նիշը (m), որն էլ ուղարկվել է f մեթոդին (//7):
Եթե ֆունկցիան բարեկամ է հանդիսանում մեկից ավելի դասերի համար, ապա
այն պետք է ստանա այդ դասերի օբյեկտները: Օրինակ`
class C_A {
friend bb ( C_A a,
C_B b);
};
class C_B {
friend bb ( C_A a,
C_B b);
};
Ինչպես երևում է բերված օրինակից` բարեկամ ֆունկցիայի վերնագրում նշվել են թե°
C_A և թե° C_B դասերին պատկանող օբյեկտներ. մինչդեռ C_B-ն հայտարարված լի-
նելով ավելի ուշ, քան C_A-ն, bb-ի առաջին հայտարարման դեպքում խնդիր է առա-
ջացնում. այդ պատճառով լեզվում հնարավորություն է տրվում ավելի ուշ նկարագր-
վող C_B դասի նախնական հայտարարություն կատարելով C_A-ից առաջ` հակա-
սությունը վերացնել.
class C_B;
class C_A {
};
class C_B {
};
Դասերի միջև ևս հնարավոր է ՙբարեկամություն՚ ստեղծել:
Որպեսզի C_B
դասն ընդունվի C_A
դասին բարեկամ`
անհրաժեշտ
է
C_A դասի սահմանման մեջ ցանկացած բաժնում տալ հետևյալ հայտարարությունը:
friend class C_B;
179
Այս դեպքում C_B դասի բոլոր մեթոդները (նույնիսկ կոնստրուկտորը), ավտոմատ
կերպով դառնում են C_A դասին բարեկամ մեթոդներ:
Դասերի բարեկամությունը միակողմ բարեկամություն է և հայտարարվում է վե-
րից վար (ավելի վաղ հայտարարված դասն ընդունում է իրենից հետո հայտարար-
ված դասի` իրեն բարեկամ լինելը), իսկ հակառակը հնարավոր չէ:
Դասի բարեկամությունը չի ժառանգվում. վերը բերված օրինակը շարունակելով
ասենք, որ եթե C_B-ն բազային դաս է jar-ի համար, ապա թեպետ C_B-ն C_A-ի բա-
րեկամն է, սակայն իր ժառանգը (jar) C_A-ին բարեկամ չի հանդիսանում:
Բացի դրանից, դասի բարեկամությունը չի փոխանցվում. եթե C_B-ն C_A-ի ըն-
կերն է, իսկ C_C-ն C_B-ի ընկերը, ապա սա չի նշանակում, որ C_C-ն նաև C_A-ի ըն-
կերն է:
ՕԳՏԱԿԱՐ Է ԻՄԱՆԱԼ
Ֆունկցիաների բարեկամությունը չի ժառանգվում: Եթե բազային հանդիսա-
ցող դասի համար f( ) մեթոդը բարեկամ է, ապա այդ դասից ժառանգված դա-
սերի համար այն բարեկամ չի հանդիսանում:
Դասին պատկանող մեթոդը կարող է բարեկամ հանդիսանալ այլ դասի հա-
մար:
Ֆունկցիան չի կարող լինել այն դասի անդամը, որին բարեկամ է համարվում:
1. Ինչպե±ս են անվանում այն ֆունկցիան, որը, դասի անդամ չլինելով,
կարող է դիմել դասի փակ և պաշտպանված անդամներին:
2. Ինչպե±ս է դասն ընդունում ֆունկցիայի բարեկամության փաստը:
3.
Բարեկամ ֆունկցիան կարո±ղ է առանց դասի օբյեկտի դիմել դասի
անդամներին:
4.
Բարեկամ ֆունկցիան կարո±ղ է մեկ այլ դասի մեթոդ հանդիսանալ:
5.
Ե±րբ է դասի նախնական հայտարարություն կատարվում, ինչպե±ս:
6. Ինչպե±ս է հայտարարվում դասերի բարեկամությունը:
7. Ժառանգվո±ւմ է արդյոք դասերի բարեկամությունը:
180
ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ
Հավելված 1
C++-ի առանցքային բառերը
asm
else
new
this
auto
enum
operator
throw
bool
explict
private
true
break
export
protected
try
case
extern
public
typedef
catch
false
register
typeid
char
float
reinterpret_cast
typename
class
for
return
union
const
friend
short
unsigned
const_cast
goto
signed
using
continue
if
sizeof
virtual
default
inline
static
void
delete
int
static_cast
volatile
do
long
struct
wchar_t
double
mutable
switch
while
dynamic_cast
namespace
template
181
Հավելված 2
Ներկառուցված մաթեմատիկական ֆունկցիաներ
Վերնագրա-
Արգումենտի
Արդյունքի
Ֆունկցիա
Գործողությունը
յին ֆայլ
տիպը
տիպը
math.h
abs(x)
int
int
|x|
math.h
fabs(x)
double
double
|x|
math.h
cos(x)
double
double
cosx
math.h
sin(x)
double
double
sinx
math.h
tan(x)
double
double
tgx
math.h
asin(x)
double
double
arcsinx
math.h
acos(x)
double
double
arccosx
math.h
atan(x)
double
double
arctgx
math.h
log(x)
double
double
lnx
math.h
log10(x)
double
double
lgx
math.h
sqrt(x)
double
double
, x≥0
math.h
exp(x)
double
double
ex
xy, սխալ արդյունք կտա, եթե
math.h
pow(x,y)
double
double
կամ
ամբողջ չէ
pow10(x)
int
double
10x
հաշվում
է x
արգումենտից ոչ
ceil(x)
double
double
փոքր մոտակա ամբողջը
հաշվում է x արգումենտին չգե-
floor(x)
double
double
րազանցող մոտակա ամբողջը
հաշվում է x-ը y-ի վրա բաժա-
fmod(x,y)
double
double
նելուց ստացված մնացորդը
վերադարձնում է x իրական թվի
modf(x,y)
double
double
կոտորակային մասը, իսկ ամ-
բողջ մասը պահվում է y-ի մեջ
182
Հավելված 3
Գծային ալգորիթմների ծրագրավորում
1.
Հաշվել և արտածել տրված քառանիշ թվի թվանշանների արտադրյալը:
2.
Տրված եռանիշ թվի մեջ տեղերով փոխել միավորների և տասնավորների թվանշաննե-
րի տեղերը: Արտածել ստացված նոր եռանիշ թիվը:
3.
Տրված քառանիշ թվի մեջ տեղերով փոխել միավորների և հազարավորների, տասնա-
վորների և հարյուրավորների թվանշանների տեղերը: Արտածել ստացված նոր քառա-
նիշ թիվը:
4.
Տրված են A, B, C և D իրական տիպի փոփոխականները, որոնք իրարից տարբեր ար-
ժեքներ ունեն: Կատարել հետևյալ փոփոխությունները. B-ն թող ստանա A-ի արժեքը,
C-ն B-ի, իսկ D-ն` C-ի արժեքը: Արտածել A, B, C և D փոփոխականների նոր արժեքնե-
րը:
5.
Տրված x և a իրական ցանկացած արժեքների համար հաշվել և արտածել y-ի արժեքը,
եթե.
ա) y = (x + 1) (x2 + 1)2 sin (x + 3);
բ)
,
գ)
,
դ)
,
ե)
,
զ)
,
է) y = (x2 + 4)7 + sin(cos(x + a)),
ը)
,
թ)
, որտեղ
,
ժ)
, որտեղ z = sin2(cos(x + a) + 1):
183
Ճյուղավորված ալգորիթմների ծրագրավորում
1. Հաշվել և արտածել տրված ֆունկցիայի արժեքը.
ա)
բ)
2.
Արտածել YES, եթե տրված թիվը պատկանում է [-10;0] կամ [2;20] միջակայքերին, հա-
կառակ դեպքում` NO հաղորդագրությունը:
3.
Հաշվել և արտածել տրված երեք իրարից տարբեր թվերից մեծի արժեքը:
4.
Հաշվել և արտածել տրված երեք իրարից տարբեր թվերից փոքրի արժեքը:
5.
Հաշվել և արտածել տրված չորս իրարից տարբեր թվերից մեծի արժեքը:
6.
Հաշվել և արտածել տրված չորս իրարից տարբեր թվերից փոքրի արժեքը:
7.
Արտածել YES, եթե տրված a, b, c կողմերով եռանկյունը հավասարակողմ է, հակառակ
դեպքում` NO հաղորդագրությունը:
8.
Արտածել YES, եթե տրված (x;y) կոորդինատներով կետը պատկանում է կոորդինատա-
յին հարթության երկրորդ քառորդին, հակառակ դեպքում` NO հաղորդագրությունը:
9.
Հաշվել և արտածել կոորդինատային այն քառորդի համարը, որին պատկանում է տր-
ված (x;y) կոորդինատներով կետը:
10.
Տրված են երեք թվեր: Հաշվել և արտածել բացասական թվերի քանակը:
11.
Տրված երեք թվերից փոքրը մեծացնել մյուս երկուսի գումարի չափով: Տպել ստացված
թվերը:
12.
Տրված են երեք թվեր: Թվերն արտածել ըստ աճման հաջորդականության:
13.
Տրված են երեք թվեր: Թվերն արտածել ըստ նվազման հաջորդականության:
14.
Տրված են չորս թվեր: Թվերն արտածել ըստ աճման հաջորդականության:
15.
Տրված են չորս թվեր: Թվերն արտածել ըստ նվազման հաջորդականության:
16.
Տրված են չորս թվեր: Արտածել 1, եթե դրանցից գոնե մեկը կենտ է, հակառակ դեպքում` 2:
17.
Տրված են չորս թվեր: Հաշվել և արտածել դրականների քանակը:
18.
Տրված են եռանկյան կողմերի x, y և z երկարությունները: Արտածել 1, եթե եռանկյունը
ուղղանկյուն է, հակառակ դեպքում` 2:
19.
Տրված է եռանիշ թիվ: Արտածել YES, եթե եռանիշ թվի միավորների թվանշանը հավա-
սար է տասնավորների և հարյուրավորների թվանշանների գումարին, հակառակ դեպ-
քումª NO հաղորդագրությունը:
20.
Արտածել 2, եթե տրված թիվը երկնիշ է, 3, եթե եռանիշ է, հակառակ դեպքում` 0:
21.
Տրված է եռանիշ թիվ: Արտածել 1, եթե եռանիշ թվի թվանշանների գումարը զույգ է, հա-
կառակ դեպքում` 0:
22.
Տրված է եռանիշ թիվ: Հաշվել և արտածել եռանիշ թվի թվանշաններից մեծագույնի ար-
ժեքը:
184
23. Տրված է եռանիշ թիվ: Հաշվել և արտածել եռանիշ թվի թվանշանների գումարի և եռա-
նիշ թվի հարաբերության արժեքը, եթե միավորների թվանշանը մեծ է տասնավորների
թվանշանից, հակառակ դեպքում կարտածի եռանիշ թիվը:
24. Տրված է քառանիշ թիվ: Արտածել 1, եթե քառանիշ թվի թվանշանների մեջ կա 1 թվա-
նշանը, հակառակ դեպքումª 0 թվանշանը:
25. Տրված է քառանիշ թիվ: Արտածել YES, եթե քառանիշ թվի միավորների և տասնավոր-
ների թվանշանների գումարը հավասար է 5-ի, հակառակ դեպքումª NO հաղորդագրու-
թյունը:
26. Տրված է քառանիշ թիվ: Արտածել YES, եթե քառանիշ թիվը հավասար է իր թվանշան-
ների գումարի քառակուսուն, հակառակ դեպքումª NO հաղորդագրությունը:
27. Տրված են կետի x և y կոորդինատները: Հաշվել և արտածել տրված ֆունկցիայի արժե-
քը, որտեղ (x;y)D գրառումը նշանակում է, որ կետը պատկանում է նկարում ընդգծված
D տիրույթին` եզրագծերով հանդերձ:
ա)
y
x2 + y2 = 4
x2 + y2 = 9
x
0
բ)
y
y = -x
y = x
x
x2 + y2 = 1
0
գ)
y
x/2 + y/2 = 1
x
0
x2 + y2 = 1
դ)
y
y = x/2 + 1
y = x2
x
0
185
Կրկնության (ցիկլի) օպերատորներ
1.
Որոշել [1;100] միջակայքի 3-ին բազմապատիկ տարրերի գումարը`
ա) աճող պարամետրով ցիկլի կիրառմամբ,
բ) նվազող պարամետրով ցիկլի կիրառմամբ,
գ) նախապայմանով ցիկլի միջոցով,
դ) հետպայմանով ցիկլի միջոցով:
2.
Որոշել և արտածել 12-ին բազմապատիկ ամենամեծ հնգանիշ թիվը:
3.
Հաշվել և արտածել այն բնական թվերի քանակը, որոնց վրա առանց մնացորդի բա-
ժանվում է տրված N բնական թիվը:
4.
Հաշվել և արտածել տրված N թվից փոքր բոլոր բնական թվերի գումարը:
5.
Արտածել այն հաջորդական 15 թվերը, որոնցից առաջինը հավասար է 2-ի, իսկ մնա-
ցածներից յուրաքանչյուրն իր նախորդից մեծ է 3 անգամ:
6.
t տրամաբանական տիպի փոփոխականին վերագրել true արժեք, եթե տրված n բնա-
կան թիվը 3-ի աստիճան է, հակառակ դեպքումª false: Տպել t-ի արժեքը:
7.
Տրված է n բնական թիվը: Ստանալ և տպել n-ից մեծ այն ամենափոքր թիվը, որը 2-ի
աստիճան է հանդիսանում:
8.
Տրված է N բնական թիվը: Հաշվել և արտածել N-ի կրկնակի ֆակտորիալը, որտեղ
N!! = N(N-2)(N-4)…: Եթե N-ը զույգ է, ապա վերջին արտադրիչը հավասար է 2-ի, հա-
կառակ դեպքում` 1-ի:
9.
Տրված է N (N>1) բնական թիվը: Հաշվել և արտածել Ֆիբոնաչիի թվերի հաջորդակա-
նությունը, որտեղ F1 = 1, F2 = 1, FK = FK-2 + FK-1, k = 3, 4, …, N:
10.
Տրված է N բնական թիվը, որը 2-ի որևէ աստիճան է հանդիսանում` N=2K: Հաշվել և ար-
տածել K-ի արժեքը:
11.
Տրված է N բնական թիվը: Առանց քառակուսի արմատ հանելու ֆունկցիայի կիրառման
հաշվել և արտածել այն ամենամեծ K բնական թիվը, որի քառակուսին չի գերազանցում
N թվին` K 2 ≤ N:
Միաչափ զանգվածներ
1. Հաշվել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի զույգ ինդեքս ու-
նեցող տարրերի գումարը:
2. Հաշվել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի կենտ ինդեքս
ունեցող տարրերի քառակուսիների արտադրյալը:
3. Հաշվել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի տրված [a; b]
միջակայքին պատկանող տարրերի գումարը:
4. Հաշվել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի այն տարրերի
արտադրյալը, որոնք բացարձակ արժեքով փոքր են t թվից:
5. Հաշվել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի այն տարրերի
միջին թվաբանականը, որոնց ինդեքսը բազմապատիկ է k ամբողջ թվին:
186
6. Հաշվել և արտածել տրված n ամբողջ տիպի տարր պարունակող միաչափ զանգվածի
զույգ արժեք ունեցող տարրերի քանակը:
7. Հաշվել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի զրո արժեք ու-
նեցող տարրերի քանակը:
8. Հաշվել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի m թվին բազմա-
պատիկ տարրերի արտադրյալը:
9. Որոշել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի փոքրագույն
տարրը:
10. Որոշել և արտածել տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի մեծագույն և
փոքրագույն տարրերի գումարը:
11. Տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի դրական տարրերից նոր միաչափ
զանգված ստանալ:
12. Տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի կենտ արժեք ունեցող տարրերից
նոր միաչափ զանգված ստանալ:
13. Տրված n տարր պարունակող միաչափ զանգվածի (c;d) միջակայքին պատկանող
տարրերից նոր միաչափ զանգված ստանալ:
Երկչափ զանգվածներ
1.
Հաշվել և արտածել 3x3 տարր պարունակող երկչափ զանգվածի կենտ արժեք ունեցող
տարրերի արտադրյալը:
2.
Հաշվել և արտածել 2x3 տարր պարունակող երկչափ զանգվածի տարրերի զույգ արժեք
ունեցող գումարը:
3.
Հաշվել և արտածել 3x3 տարր պարունակող երկչափ զանգվածի երկրորդ տողի տար-
րերի արտադրյալը:
4.
Հաշվել և արտածել 4x4 տարր պարունակող երկչափ զանգվածի երրորդ սյան տարրե-
րի գումարը:
5.
Որոշել և արտածել 4x4 տարր պարունակող երկչափ զանգվածի մեծագույն տարրի ար-
ժեքը:
6.
Որոշել և արտածել 3x3 տարր պարունակող երկչափ զանգվածի մեծագույն և փոքրա-
գույն տարրերի գումարը:
7.
Տրված են m ամբողջ թիվը և m x m տարր պարունակող երկչափ զանգված: Ստանալ և
արտածել միաչափ զանգված, որի տարրերը ստացվում են տրված երկչափ զանգվածի
այն տարրերից, որոնց քառակուսիներն ընկած են տրված [a: b] միջակայքում:
8.
Տրված են m ամբողջ թիվը և m x m տարր պարունակող երկչափ զանգված: Ստանալ և
արտածել միաչափ զանգված, որի տարրերը ստացվում են տրված երկչափ զանգվածի
գլխավոր անկյունագծի զրոյին հավասար տարր պարունակող տողից: Ենթադրվում է,
որ գլխավոր անկյունագիծն ունի միայն մեկ զրոյին հավասար տարր:
9.
Տրված են n և k ամբողջ թվերն ու n x n տարր պարունակող երկչափ զանգված: Հաշվել
և արտածել k-րդ տողի մեծագույն տարրը:
187
10. Տրված են n և m ամբողջ թվերն ու n x n տարր պարունակող երկչափ զանգված: Հաշվել
և արտածել m-րդ սյան փոքրագույն տարրը:
Ենթածրագրեր
1.
Տրված է nxn տարր պարունակող երկչափ զանգված: Զանգվածի տրված k թվից մեծ
տարրերից ստանալ նոր զանգված: Զանգվածի ստացումը կազմակերպել պրոցեդու-
րայի միջոցով:
2.
Տրված է n ամբողջ թիվը և n տարրեր պարունակող միաչափ զանգվածը: Տրված զանգ-
վածի ոչ դրական տարրերից ստանալ նոր զանգված: Տրված զանգվածի տարրերի ներ-
մուծումը կազմակերպել պրոցեդուրայի միջոցով:
3.
Տրված է n ամբողջ թիվը և n x n տարրեր պարունակող երկչափ զանգվածը: Ստանալ և
արտածել միաչափ զանգված, որի տարրերը տրված մատրիցի [a; b] միջակայքին
պատկանող տարրերն են: Ստացված զանգվածի տարրերի արտածումը կազմակերպել
պրոցեդուրայի միջոցով:
Տողային տվյալների մշակում
1.
Հաշվել և տպել տրված տողում առկա a պայմանանշանների քանակը:
2.
Եթե տրված տողը աջից և ձախից կարդացվում է նույն կերպ, ապա տրամաբանական
t փոփոխականին վերագրել true արժեքը, հակառակ դեպքումª false:
3.
Տրված է տող, որի մեջ կա միայն 1 հատ x պայմանանշան: Հաշվել այդ պայմանանշա-
նին հաջորդող 0 պայմանանշանների քանակը:
4.
Տրված է տող, որի մեջ կան միայն 2 հատ z պայմանանշաններ: Հաշվել այն պայմա-
նանշանների քանակը, որոնք գտնվում են այդ 2 պայմանանշանների միջև:
5.
Տրված տողի ամեն մի a պայմանանշանից հետո ավելացնել c պայմանանշան:
6.
Տրված տողից արտաքսելով a պայմանանշանները ստանալ նոր տող:
7.
Տրված տողի մեջ բոլոր x պայմանանշանները փոխարինել 2 հատ y պայմանանշաննե-
րով:
8.
Տրված տողից հեռացնել առաջին v պայմանանշանին հաջորդող պայմանանշանները:
Գրառումներ
1.
Տրված է n ամբողջ թիվը և n տարր պարունակող զանգվածը: Զանգվածի տարրերը
գրառումներ են, որոնց համար բաղադրիչներ են տվյալ դասարանի աշակերտների` ա)
անունը և ազգանունը, բ) մեկ առարկայի քննական գնահատականը: Տպել այն աշա-
կերտների ցուցակը, որոնք ստացել են տրված թվից բարձր գնահատական:
2.
Տրված է n ամբողջ թիվը և n տարր պարունակող զանգվածը: Զանգվածի տարրերը
գրառումներ են, որոնց համար բաղադրիչներ են տվյալ դասարանի աշակերտներիª ա)
ազգանունը, բ) մեկ առարկայի քննական միավորը, գ) դասամատյանի համարները:
Տպել դասարանի այն աշակերտների դասամատյանի համարներն ու ազգանունները,
ովքեր ստացել են անբավարար գնահատական:
188
3. Տրված է n ամբողջ թիվը և n տարր պարունակող զանգվածը: Զանգվածի տարրերը
գրառումներ են, որոնց համար բաղադրիչներ են տվյալ դասարանի աշակերտների` ա)
ազգանունները, բ) անունները, գ) հայրանունները: Տպել այն աշակերտների ցուցակը
(ազգանուն, անուն, հայրանուն), որոնց ազգանունը սկսվում է A տառով:
4. Տրված է n ամբողջ թիվը և n տարր պարունակող զանգվածը: Զանգվածի տարրերը
գրառումներ են, որոնց համար բաղադրիչներ են գրադարակում առկա գրքերի` ա) հե-
ղինակների ազգանունները, բ) էջերի քանակը: Տպել բոլոր այն գրքերի էջերի գումարա-
յին քանակը, որոնց հեղինակների ազգանունները սկսվում են A տառով:
5. Տրված է n ամբողջ թիվը և n տարր պարունակող զանգվածը: Զանգվածի տարրերը
գրառումներ են, որոնց համար բաղադրիչներ են օրվա մեկ հեռուստաալիքի` ա) հաղոր-
դումների վերնագրերը, բ) ժամը, գ) րոպեն: Տպել այն հաղորդումների վերնագրերը,
որոնք սկսվում են ժամը 19 անց 30-ից հետո:
6. Տրված է n ամբողջ թիվը և n տարր պարունակող զանգվածը: Զանգվածի տարրերը
գրառումներ են, որոնց համար բաղադրիչներ են ձայնասկավառակում ձայնագրված
երգերի` ա) անունները, բ) տևողությունները, գ) հեղինակների ազգանունները: Տպել բո-
լոր այն երգերի անունները և հեղինակների ազգանունները, որոնք ունեն տրված k ամ-
բողջ թվին հավասար տևողություն:
Ֆայլեր
1.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է ամբողջ տիպի բաղադրիչներով
D1.DAT ֆայլը: Նույն ֆայլի մեջ կենտ արժեք ունեցող տարրերից հետո գրել այդ ֆայ-
լի մեծագույն տարրի արժեքը:
2.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է n ամբողջ տիպի բաղադրիչներ
պարունակող D1.DAT ֆայլը: Ֆայլից հեռացնել կենտ արժեք ունեցող տարրերը: Հե-
ռացված տարրերը գրել C: կուտակիչի հիմնային կատալոգի D2.DAT ֆայլում:
3.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է n իրական տիպի բաղադրիչներ պա-
րունակող D1.DAT ֆայլը: Ստեղծել նոր D2.DAT ֆայլը, որի սկզբում գրված լինի ֆայլի տր-
ված [a;b] միջակայքին պատկանող բաղադրիչները, իսկ վերջումª մնացածները:
4.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է 2n+1 հատ իրական տիպի բաղադ-
րիչ պարունակող D1.DAT ֆայլը: Փոխել ֆայլի մեծագույն (միակը) բաղադրիչի և կենտ-
րոնի տարրի տեղերը:
5.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է D1.DAT ֆայլը: Ֆայլից հեռացնել
առաջին փոքրագույն տարրին (ոչ միակը) հաջորդող տարրերը:
6.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է D1.DAT ֆայլը: Ստեղծել նոր ֆայլ,
որի մեջ գրված լինեն տրված ֆայլի 3-ին բազմապատիկ բաղադրիչները:
7.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է իրական տիպի բաղադրիչներ պա-
րունակող DD1.DAT ֆայլը: Ստեղծել նոր DD2.DAT ֆայլը, որում գրված լինի տրված
ֆայլի մեծագույն տարրին (միակը) հաջորդող տարրերը:
8.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է ամբողջ տիպի բաղադրիչներով
D1.DAT ֆայլը: Ֆայլից հեռացնել այն տարրերը, որոնք հաջորդում են ֆայլի միակ
5-ին բազմապատիկ տարրին:
189
9.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված են n իրական տիպի բաղադրիչներ
պարունակող D1.DAT և D2.DAT ֆայլերը: Ստեղծել նոր D3.DAT ֆայլ, որի մեջ գրված
լինեն տրված երկու ֆայլերի համապատասխան համարներով տարրերից մեծերը:
10.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգի YY ենթակատալոգում ստեղծված է իրական տիպի
բաղադրիչներ պարունակող D1.DAT ֆայլը: Ձևափոխել այդ ֆայլըª սկզբում գրելով
ֆայլի տրված a թվից փոքր տարրերը, հետո հավասար տարրերը, իսկ վերջումª մեծ
տարրերը:
11.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված են D1.DAT և D2.DAT ամբողջ տի-
պի բաղադրիչներով ֆայլերը: D1.DAT ֆայլում գրել տրված ֆայլերի այն բաղադրիչնե-
րը, որոնք մեծ են տրված b թվից, իսկ D2.DAT ֆայլումª b թվից փոքր բաղադրիչները:
12.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգի BP ենթակատալոգի FILE ենթակատալոգում
ստեղծված է իրական տիպի բաղադրիչներով DD1.DAT ֆայլը: Փոխել ֆայլի մեծագույն
և փոքրագույն բաղադրիչների տեղերը: Ենթադրվում է, որ ֆայլում կան միայն մեկ մե-
ծագույն և մեկ փոքրագույն բաղադրիչներ:
13.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգումª D2.DAT ֆայլը: Ֆայլերի բաղադրիչները իրա-
կան տիպի թվեր են: D1.DAT ֆայլից հեռացնել վերջին 5 բաղադրիչները և նրա տեղը
գրել D2.DAT ֆայլի առաջին 5 բաղադրիչները:
14.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված են 2n+1 իրական տիպի բաղադրիչ-
ներ պարունակող D1.DAT և D2.DAT ֆայլերը: D1.DAT ֆայլի կենտրոնի տարրի փոխա-
րեն գրել D2.DAT ֆայլի մեծագույն բաղադրիչի արժեքը:
15.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է իրական տիպի բաղադրիչներով
D1.DAT ֆայլը: Տրված ֆայլի փոքրագույն տարրից հետո ավելացնել ֆայլի մեծագույն
տարրի արժեքին հավասար բաղադրիչ:
16.
C: կուտակիչի հիմնային կատալոգում ստեղծված է 2n+1 հատ ամբողջ տիպի բաղադ-
րիչներով D1.DAT ֆայլը: Ֆայլից հեռացնել կենտրոնի 7 տարրերը և դրանց տեղը գրել
մեկից մինչև 7 թվերը:
190
Բովանդակություն
Ներածություն
3
1. Ծրագրավորման Պասկալ լեզվի հիմունքները
5
¢1.1. Ծրագրավորման Պասկալ լեզու: Լեզվի
աշխատանքային միջավայրը
5
¢1.2. Պասկալ լեզվի տարրերը
10
¢1.3. Պասկալ ծրագրի կառուցվածքն ու հիմնական բաժինները
13
¢1.4. Տվյալների պարզագույն տիպեր:
Տվյալների գրանցման առանձնահատկությունները
16
¢1.5. Մաթեմատիկական ֆունկցիաներ և արտահայտություններ:
Պատահական թվերի գեներացում
18
¢1.6. Թվաբանական և տրամաբանական արտահայտություններ
22
¢1.7. Մեկնաբանություններ: Վերագրման օպերատոր:
Ներմուծման օպերատոր
25
¢1.8.
Արտածման օպերատոր: Արտածման ձևաչափ
28
¢1.9.
Գծային ալգորիթմների ծրագրավորում
30
¢1.10. Ճյուղավորման գործընթացը ալգորիթմներում:
Ճյուղավորման (պայմանի) օպերատոր
34
¢1.11. Ընտրության օպերատոր
40
¢1.12. Կրկնության (ցիկլի) օպերատորներ
42
¢1.13. Միաչափ զանգվածներ
48
¢1.14.
Երկչափ զանգվածներ
51
¢1.15.
Ենթածրագիր-պրոցեդուրա
55
¢1.16.
Ենթածրագիր-ֆունկցիա
60
¢1.17.
Զանգվածը որպես ենթածրագրի պարամետր
64
¢1.18. Տողային տիպի տվյալների մշակում
68
¢1.19. Տողային փոփոխականների մշակման
ստանդարտ պրոցեդուրաներ
72
¢1.20.
Գրառումներ
75
¢1.21. Ֆայլեր
78
¢1.22. Ֆայլերի աշխատանքը սպասարկող օժանդակ ենթածրագրեր
82
2. Ծրագրավորման C++ լեզվի հիմունքները
86
¢2.1. C++ ծրագրի աշխատանքային միջավայրը
86
Լաբորատոր աշխատանք թիվ 2.1. C++ ֆայլի ստեղծում
91
¢2.2. C++ լեզվի շարահյուսությունը: Ունար գործողություններ
95
¢2.3. C++ լեզվի շարահյուսությունը: Թվաբանական և
տրամաբանական արտահայտություններ
102
¢2.4.
Ալգորիթմներ
109
¢2.5. Ճյուղավորման գործընթաց: Ճյուղավորման (պայմանի)
օպերատորներ: Անպայման անցման օպերատոր
113
191
¢2.6. Կրկնության օպերատորներ: Break և Continue օպերատորներ
118
¢2.7. Միաչափ զանգվածներ
124
¢2.8.
Երկչափ զանգվածներ
127
¢2.9. Հղումներ: Ցուցիչներ
132
¢2.10.
Զանգվածների հետ կապված ցուցիչներ
136
¢2.11.
Դինամիկ հիշողություն: Զանգվածների տեղակայումը
դինամիկ հիշողության տարածքում
139
¢2.12. Հիշողության մեջ փոփոխականների բաշխման
առանձնահատկությունները
141
¢2.13. Ֆունկցիաներ: Ֆունկցիաների ցուցիչներ
144
¢2.14. Ներկառուցվող (inline) ֆունկցիաներ: Ֆունկցիաներից
արժեքներ վերադարձնելու այլ եղանակներ
149
¢2.15.
Զանգվածների փոխանցումը ֆունկցիաներին:
Ֆունկցիաների վերաբեռնավորումը
153
¢2.16. Կառուցվածքներ
157
¢2.17.
Դասը որպես կառուցվածք տիպի ընդլայնում
161
¢2.18. Ժառանգում
167
¢2.19. Վիրտուալ ֆունկցիաներ: Բազմաձևություն (պոլիմորֆիզմ)
172
¢2.20.
Բարեկամ ֆունկցիաներ: Բարեկամ դասեր
176
Հավելվածներ
180
Հավելված 1
180
Հավելված 2
181
Հավելված 3
182
ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ ՍԵՅՐԱՆ ՍԵՐԳԵՅԻ
ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ ՍՎԵՏԻԿ ՎԱԶԳԵՆԻ
ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ
11-րդ դասարան
ՀԱՆՐԱԿՐԹԱԿԱՆ ԱՎԱԳ ԴՊՐՈՑԻ
ԲՆԱԳԻՏԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՀՈՍՔԻ ՀԱՄԱՐ
Խմբագիր` Արտակ Սուրենի Ոսկանյան
Սրբագրիչ`
Անահիտ Պապյան
Ձևավորումը` Նվարդ Հայրապետյանի
Շապիկի ձևավորումը`
Արամ Ուռուտյանի
Շարվածքը`
Ալվարդ Ավետիսյանի
Պատվեր` 1178: Տպաքանակ` 5 529:
Թուղթը` օֆսեթ: Չափսը` 70x100/16: 12 տպ. մամուլ:
Տառատեսակը` DallakTimeNew:
Տպագրված է ՙՏիգրան Մեծ՚ հրատարակչություն ՓԲԸ տպարանում